De beste voetballers van de wereld, de Duitsers, dragen de drie strepen van Adidas. De snelste man ter wereld, Usain Bolt, is een atleet van Puma. Een ruzie tussen twee broers culmineerde in een heftige strijd tussen twee wereldconcerns. Het eeuwige duel verdeelde Herzogenaurach en zijn inwoners tot op het bot.
Er is een Marktplatz en dus ook een kerstmarkt waar de glühwein klotst. Er is een historisch centrum met nauwe straatjes en markante vakwerkhuisjes. Er is een multifunctioneel Rathaus en een schilderachtig slot. En er is een sportheld – Lothar Matthäus – die er zijn jeugd doorbracht. Op het eerste oog is Herzogenaurach een Duits stadje zoals zo vele, maar de provinciale charme is bedrieglijk. Dit stukje Frankenland ten noorden van Nürnberg was jarenlang een slagveld van emoties. Herzogenaurach is de bakermat van Adidas en Puma. De hoofdkantoren liggen op loopafstand van elkaar, maar tussen de dure gevels gaapt een wereld van haat en nijd, van vetes en verwijten, van duistere verhalen over spionage en van heuse no-goarea’s.
Ooit behoorden Adolf en Rudolf Dassler tot een happy family. Toen de wereld in de jaren twintig van de vorige eeuw onder een economische crisis kreunde, namen de twee broers aan de keukentafel een moedig besluit. De zonen van een schoenmaker en een wasvrouw richtten de Gebrüder Dassler Schuhfabrik op. Specialiteit: linnen sportschoenen, al dan niet voorzien van spikes.
Adolf, de jongste van de twee en een haast bezeten uitvinder, sleutelde uren in het washok om de perfecte sportschoen te ontwerpen. Rudolf werd vanwege zijn atletische bouw de Puma genoemd en was een dandy, die zich Rudi liet noemen. Als geboren verkoper was hij altijd onderweg om de schoenen aan de man te brengen. De vraag nam toe, want ze waren lichter en zachter dan die van de concurrentie. In 1936 leverden ze schoenen aan ene… Jesse Owens, die in Berlijn vier keer olympisch goud won.
SCHEIDING DER GEESTEN
De oorlog zou de machtige Duitse ondernemersfamilie uit elkaar drijven. Over de directe oorzaken van de breuk doen verschillende legendes de ronde. Na de oorlog zat Rudolf, op verdenking van spionage, een jaar in gevangenschap. Zogezegd nadat zijn broer hem bij de geallieerden had aangegeven om hem op die manier uit de firma te werken. Volgens een ander verhaal had Rudolf een jarenlange relatie met Käthe, de vrouw van Adolf.
Wat er ook van zij, in 1948 draaiden Rudi en Adolf Dassler elkaar koud de rug toe. Adolf behield de fabriek op de linkeroever van de Aurach en begon een firma met daarin zijn initialen verwerkt: Adidas. Rudi trok naar de andere kant van de rivier om daar onder de naam Puma een nieuw bedrijf op te bouwen. Met de scheiding der geesten werden ook Herzogenaurach en zijn inwoners gespleten, met het voortkabbelende riviertje als natuurlijke grens. Een plattelandsstroompje als demarcatielijn, met het noorden als Pumaland en het zuiden als Adidasterritorium.
Een van de grootste broedertwisten die de wereld heeft gekend, manifesteerde zich vooral in dat ene detail. De schroefnop, tot vandaag nog altijd een betwist gespreksonderwerp. Op de campus van Adidas presenteert bedrijfshistoricus Max Martini Adolf Dassler als dé man die stalen schroefnoppen ontwikkelde en introduceerde. Hij laat foto’s zien van het WK in 1954, waarop Adi als materiaalman van het West-Duitse elftal noppen in schoenen draait. Op het doorweekte veld in Bern hadden de Duitsers meer grip dan de Hongaren en versloegen de favoriet in de finale met 3-2.
Als aan de andere kant van de Aurach de schroefnop ter sprake komt, houdt Pumadirecteur Ulf Santjer triomfantelijk een brief in de lucht. In het schrijven van 26 mei 1954 meldt een sportzaak dat het elftal van Hannover 96 drie dagen ervoor kampioen van West-Duitsland werd met acht spelers die schroefnoppen van Puma droegen. De WK-finale speelde zich pas zes weken later af. ‘Dus, wie was er nu eerder?’
Drie jaar ervoor, in 1951, viel een belangrijke beslissing die verklaart waarom de omzet van Adidas tegenwoordig ruim vier keer zo groot is als die van Puma. Een bezoek van de West-Duitse bondscoach Sepp Herberger aan het hoofdkantoor van Puma zette de verhoudingen op zijn kop. Herberger zorgde er al geruime tijd voor dat enkele Duitse internationals Pumaschoenen droegen en wilde daarvoor beloond worden met 1000 mark (511 euro). Rudi reageerde als door een adder gebeten en wees de bondscoach de deur. Die stak de rivier over en klopte aan bij Adi. Die betaalde meteen. Alles om zijn broer een hak te zetten.
Terwijl Adi en Herberger proostten op de samenwerking, riep Rudi het Pumapersoneel bijeen. ‘Ik heb zojuist een beslissing genomen, die Puma op de Duitse markt jaren op achterstand zal zetten.’ Hij kreeg gelijk. Door de breuk met Herberger speelde geen enkele Duitse international op het WK van 1954 met Puma, dat achter zijn concurrent hinkte. Ook omdat Adidas tegen het establishment aan schurkte en nieuwe managers op hun bestuurlijke kwaliteiten rekruteerde om ze later als vooruitgeschoven post binnen een sportbond (IOC, FIFA, UEFA…) te parachuteren. Zo stond Sepp Blatter in de jaren tachtig op de payroll bij de Franse vestiging van Adidas, de huidige IOC-voorzitter Thomas Bach werkte er als directeur internationale betrekkingen.
EUSÉBIO EN PELÉ
Van de vijandelijke oevers van de Aurach beschuldigden de kemphanen elkaar geregeld elkaars uitvindingen gestolen te hebben, de angst voor spionnen nam neurotische vormen aan. Voordat de directeuren voor een sportbeurs neerstreken, lieten ze eerst hun hotelkamer screenen op verborgen microfoons en camera’s. Op de beurzen wedijverden Adidas en Puma wie de grootste stand had of wie de meeste champagne uitschonk. Maar: de lichte en aangename schoenen waren geliefd, of ze nu gemaakt werden door Adi of door Rudi.
Het onderscheid moest worden gemaakt door de sterren. Succes verkoopt, ook toen al. Voor aanvang van de Olympische Spelen in Melbourne in 1956 wandelde Horst Dassler – zoon van Adolf – het olympisch dorp binnen. Hij deelde gratis Adidasschoenen uit en zag dat zijn opzet met 62 medaillewinnaars succesvol was. Het missiewerk in Melbourne was de voorloper van de moderne sportmarketing, want al snel barstte een grimmige jacht los op de beste sporters én elkaars boegbeelden.
Zo stond Heinz Fütterer – De Witte Schicht – in 1956 onder contract bij Puma. De atleet was Europees kampioen op de 100 meter en had het wereldrecord van Owens scherper gesteld. Tijdens een atletiekgala stond Adolf Dassler ineens voor Fütterers neus. Of hij niet eens de nieuwste uitvinding van het Adidashuis wilde proberen? Fütterer liep de halve finale op Adidasschoenen, droeg tijdens de finale wel weer zijn vertrouwde Puma’s, maar het kwaad was geschied. De volgende dag werd de bewierookte Puma-atleet in de kranten afgebeeld met Adidasschoenen. De fotografen bleken door Adolf bewerkt, zodat ze alleen de foto’s van de halve finale naar hun redacties hadden gestuurd. En in 1968, vlak voor de Spelen in Mexico, kocht Horst Dassler de Mexicaanse douane om, zodat alle Pumaschoenen drie weken in de haven lagen te wachten op vrijgave. Die kwam pas toen de Spelen waren afgelopen.
Door zulke streken culmineerde de broederstrijd in een regelrechte familievete. Behalve Horst verscheen ook Armin Dassler, de oudste zoon van Rudolf, op het toneel. De neven dreven de rivaliteit (en de prijs) verder op. Een olympische medaillewinnaar die zijn handtekening verkocht, ontving al snel 10.000 euro. Niet zelden contant, vanuit de kofferbak van de auto, afgerekend.
In 1966 werd Eusébio voor 5000 euro het uithangbord van Puma. Van Pelé, de beste van de wereld, kregen beide bedrijven pijn in de buik, want hij was duur, heel duur. In een zeldzaam moment van wederzijds begrip besloten de broers niet tegen elkaar op te bieden. Het pact werd echter geschonden door Armin, die buiten medeweten van vader Rudolf een overeenkomst sloot met de Braziliaan. Pelé speelde, tegen een riante vergoeding, het WK van 1970 op Pumaschoenen en tekende ook een contract voor de volgende vier jaar. Kostprijs, toen: 112.000 euro.
WEDSTRIJD VAN DE VREDE
De spanningen hadden een enorme impact op het dagelijkse leven. De stad spleet en haar samenleving ook. Zo stond in het centrum jarenlang een wegwijzer: Adidas naar links, Puma naar rechts. De rivier was ook een sociaal-culturele grens. Er kwamen Pumabakkers waar Adi-aanhangers gewoon voorbijgingen. Er verschenen Adidascafé’s waar Pumaner weigerden een voet binnen te zetten. Kinderen uit een Adidasfamilie werden met een andere bus naar school gebracht dan kinderen uit een Pumagezin. Elk weekend gingen in de disco aanhangers van de amateurclubs FC Herzogenaurach (Puma) en ASV Herzogenaurach (Adidas) met elkaar op de vuist. En verhalen als die van de Adidasmedewerker die de fabriek moest verlaten omdat hij verliefd was op een dochter van een Pumadirecteur, zijn legio.
Herzogenaurach werd de stad van de gezonken blik. Als mensen elkaar ontmoetten, keken ze eerst naar elkaars schoenen en dan pas naar elkaars gezicht. Een schoen zei in Herzogenaurach meer dan een naam of een glimlach, aan de drie strepen of het springende roofdier op de schoen kon je iemands voorkeur aflezen.
Leven was er kiezen en de keuze was vaak geen keuze, want gepredestineerd. Waarom leerde Lothar Matthäus voetballen bij FC Herzogenaurach en speelde hij zijn hele carrière op Puma? Vader Heinz was huismeester in de Pumafabriek en moeder Katharina draaide thuis noppen in Pumaschoenen. De stammenstrijd tussen Adidas en Puma zorgde ervoor dat onafhankelijke functionarissen op eieren moesten lopen. Zo maakte bondskanselier Gerhard Schröder de ongekende blunder door het stadje te bezoeken met een helikopter, genaamd Puma. En als de burgemeester de deur uitging met een Adidasjas, zorgde hij er altijd voor dat hij Pumaschoenen droeg. Of andersom.
De rivaliteit manifesteerde zich zelfs in de dood. Toen Rudi in oktober 1974 op sterven lag, belde een geestelijke naar de villa van Adi met de vraag of hij afscheid wilde nemen. Adi weigerde en liet slechts de mededeling overbrengen dat hij zijn broer had vergeven. Naar de begrafenis van Rudi ging hij ook niet, zijn dochter nam de honneurs waar. Nadat ook Adi Dassler in september 1978 was overleden, werd de scheiding ook zichtbaar op het kerkhof. De begraafplaats is midden in het stadje aangelegd op een heuvel. Het graf van Rudi is links onder aan de heuvel, terwijl het familiegraf van Adolf rechtsboven – pal op het dak van het dodenrijk – ligt. Ertussen liggen zo veel mogelijk meters en graven.
Na het overlijden van de zonen Horst (1987) en Armin (1990) is de aanwezigheid van de Dasslerclans in beide concerns geminimaliseerd. En met het bloed verdween ook de furie. Aandeelhouders maken de dienst uit, de voertaal is Engels, de laatste jaren is er zelfs een vrij verkeer van werknemers.
Op 21 september 2009 droegen Adidas en Puma onofficieel de strijdbijl ten grave. In Herzogenaurach speelden ze hun eigen Wedstrijd van de Vrede. De spelers, onder wie Adidaschef Herbert Hainer en Pumaboss Jochen Zeitz, droegen shirts met op de rechtermouw drie strepen en op de linkermouw de springende Puma. In het midden, bij het hart, stond een aardbol afgebeeld met de tekst Peace One Day. De foto waarop Hainer en Zeitz elkaar lachend de hand schudden, haalde zelfs de voorpagina van The Himalayan Times. Na ruim zestig jaar van pesten, judassen en saboteren was de moderne versie van Kaïn en Abel ten einde. En dat was wereldnieuws.
DOOR PETER WEKKING – FOTO’S BELGAIMAGE
Als de burgemeester de deur uitging met een Adidasjas, zorgde hij er altijd voor dat hij Pumaschoenen droeg. Of andersom.
