Veertig jaar geleden liep een gijzelingsactie tijdens de Olympische Spelen van München fataal af voor elf leden van de Israëlische delegatie. Vreemd genoeg gingen de Spelen die dag aanvankelijk gewoon verder. Reconstructie van een drama en van het waarom van een tunnelvisie. ‘Je had daar zo hard voor getraind, natuurlijk wilde je sporten.’

Het is aangenaam vertoeven in de zon op het terras van zijn tuin in Galmaarden. Herman Mignon (62) geniet. Hij is met pensioen, de dagen liggen uitnodigend voor hem open. Eén keer per week geeft hij training aan de lokale jeugd, en op zondag gaat hij zelf nog het bos in voor een duurloopje van een uur. Het gaat allemaal wat trager dan vroeger, maar hij geniet ervan.

Vroeger, dat was in het begin van de jaren zeventig, toen de prille twintiger voor het eerst zijn piek bereikte, op nummers die nu kleur worden gegeven door Afrikaanse atleten. 800 en 1500 meter waren zijn specialiteiten. Trainen deden ze quasi allemaal in Leuven, onder Mon Van den Eynde.

München ’72, de eerste Spelen van Mignon, was voor de West-Duitse sportwereld een soort Wiedergutmachung voor het politieke misbruik van de Berlijnse Spelen in 1936 door het naziregime. Eén grote propagandamachine was dat, onvergetelijk gemaakt door de vaste camera van Leni Riefenstahl in haar film Olympia. München ’72 was ook propaganda, maar van het idyllische soort: Beieren, feest, bier, zon en topprestaties in een vriendelijke omgeving. Mignon keek ernaar uit, naar het duel onder sterren. De West-Duitsers ook. Om de Spelen vredelievend te maken waren nergens openlijk bewapende agenten te zien. Er was uiteraard beveiliging, zo’n 2000 man, maar ze droegen fleurige uniformen. En vooral: ongewapend. Volgens Walther Tröger, de ‘burgemeester’ van het olympisch dorp, was dat allemaal bewust: “West-Duitsland moest een vriendelijk en vreedzaam gezicht krijgen.”

Timmermanszoon Mignon, eigenlijk een veredeld amateur met een Blosocontract, kan dat beamen: “Je zou ze nu stewards noemen. Iedere atleet had een pasje om het olympisch dorp in en uit te komen, maar de controle was heel los. Vergat je je pasje, dan kon je toch binnen. Ik kreeg supporters uit Waarbeke, waar ik toen woonde, op bezoek. Die liepen met mij gewoon mee binnen in het dorp. Heel tof, den Herman even goeiedag zeggen.”

Voor sommige deelnemers was het bezoek aan West-Duitsland nog om andere redenen emotievol. Yacov Springer was als jurylid bij het gewichtheffen lid van de Israëlische delegatie. Springer werd geboren in Polen, als zoon van een Duitse vader. Toen WO II uitbrak, bleef zijn familie, die Duits sprak, in het land. Alleen Yacov vluchtte naar Rusland. Als enige zou hij de oorlog overleven. Zijn Spelen begonnen, net als voor de rest van de delegatie, met een bezoek aan Dachau, een concentratiekamp (het eerste in zijn soort) op zo’n 20 kilometer ten noorden van München.

De held van de eerste olympische week was een zwemmer: Mark Spitz pakte in München zeven keer goud. Een record dat zou standhouden tot Peking, waar Michael Phelps er acht gouden plakken van maakte. Een andere veelbesproken ster in die eerste week was een jong Russisch turnstertje: Olga Korbut. Geschiedenis – controversiële – werd ook geschreven in het basketbal, waar de Amerikanen eerst de Russen klopten, waarna veel discussie rond de tafel ontstond omdat er nog enkele seconden moesten worden gespeeld. Uiteindelijk konden de Russen in die extra tijd nog scoren en winnen.

Voor Andre Spitzer zat het toernooi er dan nagenoeg op. Spitzer was schermtrainer bij de Israëlische delegatie en had al een dag of tien atleten begeleid. Tijd voor een pauze vond de man, die met een Nederlandse was getrouwd. Hij reisde met de trein voor één dag terug naar Nederland, naar zijn schoonouders, om er zijn dochtertje te zien. Toen ze zich ’s anderendaags versliepen, miste hij de trein terug. Niet erg, vond Spitzer, een dagje extra bij de familie. Maar zijn vrouw Ankie vond dat zijn plaats in München was en ze raceten naar het station van Eindhoven, waar Spitzer nog net op de trein kon springen. Ankie zou haar man nooit terugzien…

Fiddler On The Roof

De avond dat Spitzer in het olympisch dorp terugkeerde, op 4 september, had een deel van de delegatie van zijn land zich ontspannen met de musical Fiddler On The Roof, gebaseerd op een Jiddische roman. Het lijkt onwaarschijnlijk dat ze elkaar kruisten, maar op hetzelfde moment zaten een aantal Palestijnen te eten in het station van München. Een paar waren al langer in de stad, anderen waren via Libië recent naar Duitsland gereisd. Twee onder hen, militair getraind maar nog in het ongewisse over het doel van hun missie, profiteerden van hun verblijf om een olympische volleybalwedstrijd bij te wonen.

Die avond kregen ze te horen waarvoor ze naar West-Duitsland waren gestuurd: ze moesten van het olympisch forum profiteren om de Palestijnse zaak onder ogen van de wereldbevolking te brengen. Israël bevond zich op dat moment in staat van oorlog met zowat alle buurlanden, het had gebieden op de Palestijnen veroverd in de Zesdaagse Oorlog van 1967 en er was een hoop spanning, met Egypte, Jordanië, Syrië, Libanon… De Palestijnen wilden hun land terug en schuwden de gewapende strijd niet. Het Arabisch schiereiland was in die dagen één groot kruitvat, dat een jaar na München zou ontploffen tijdens de Jom Kipoeroorlog (oktober 1973).

Achteraf werd de Duitsers verweten dat ze de Spelen als ‘forum’ niet beter hadden beveiligd. Rond het olympisch dorp was een hek geplaatst, maar dat was slechts twee meter hoog. Niet bepaald een vesting, want in de nacht van 4 op 5 september beklommen de Palestijnse terroristen, hun wapens verborgen in sportzakken, tussen vier en vijf uur dat hek, samen met… Amerikaanse atleten die een nachtje waren gaan stappen.

Steven Spielberg draaide over het drama in 2005 een film, Münich, die zich vooral concentreert op de Israëlische vergeldingsacties achteraf. Die film opent met het beeld dat Amerikanen en Palestijnen elkaar helpen bij die beklimming. Dat klopt met de realiteit. In de documentaire One Day In September uit 1999 getuigt een van de overlevende Palestijnse terroristen, Jamal Al Gashey daarover: “Ze waren dronken en eentje heb ik echt over het hek moeten helpen.”

De Amerikanen trokken naar hun blok om hun roes uit te slapen, de Palestijnen naar blok 31 in de Connollystrasse (het dorp had heuse straatnamen), het blok dat de Israëlische delegatie deelde met Uruguay. In de documentaire wordt gesuggereerd dat het hele dorp zo ingewikkeld was qua structuur dat de Palestijnen vooraf op verkenning moeten zijn geweest – met de hulp van Oost-Duitsers. Uit West-Duits onderzoek achteraf blijkt evenwel dat de leider van het terreurteam, Issa (alias Luttif Afif), wellicht voor de aanslag als bouwvakker betrokken was bij de aanleg van het dorp. Op die manier kende hij de ingewikkelde structuur.

De Palestijnen stormden het eerste appartement binnen, dat van de officials. Daar botsten ze op Moshe Weinberg, die in het tumult gewond geraakt. Anderen kunnen ontsnappen. De worstelcoach moet de Palestijnen vervolgens naar andere sporters brengen. Hij passeert, bewust, appartement 2, waar de atleten slapen, en leidt ze naar appartement 3, van de worstelaars en gewichtheffers. Zij, denkt Weinberg, zijn misschien in staat om de aanvallers te overmeesteren.

Buiten is de verwarring troef. Israëli’s die ontsnappen, geweerschoten… de aanval wordt al snel bekend. Over het aantal overvallers is geen duidelijkheid, over het aantal gegijzelden evenmin. De ene televisiezender meldt 13, een andere 16, nog een andere 9. In Nederland wordt Ankie ’s ochtends door haar ouders gewekt. Of haar man erbij is, weet ze dan nog niet.

Blunderboek

Al vrij snel worden de eisen van de Palestijnen duidelijk. Voor 12 uur moeten meer dan 200 gevangenen die overal ter wereld, ook in Duitsland, in de cel zitten voor terroristische aanslagen, worden vrijgelaten. Anders sterven de Israeliërs. Weinberg is op dat moment al dood en uit het appartement gegooid, hij wordt afgevoerd in een ambulance. Binnenin ligt gewichtheffer Yossef Romano ook dood te bloeden – hij probeerde zich te verzetten. Zijn dood werkt als afschrikmiddel voor de andere sporters en coaches, die aan elkaar zijn geboeid.

De West-Duitsers knopen onderhandelingen aan. Die zijn ook ideologisch-filosofisch, zal Tröger achteraf verklaren. Ware er niet het geweld, hij had zelfs enige sympathie kunnen opbrengen voor Issa en zijn gedachtegoed. Het zijn de mensen uit de deelstaat Beieren die de onderhandelingen voeren. Omdat West-Duitsland een federale staat is, heeft de lokale overheid uitgebreide bevoegdheden. Ook politionele, zo mag het leger niet tussenbeide komen. Minister van Binnenlandse Zaken Hans- Dietrich Genscher en zijn Beierse collega Merk treden op als bemiddelaars. Twee politici! De heren onderschatten de ideologische inzet. Eerst stellen ze geld voor in ruil voor de gijzelaars, daarna stelt Genscher voor dat hij hun plaats inneemt. Issa lacht beide voorstellen weg.

En de Spelen? Vreemd genoeg gaan die gewoon door. Mignon: “We werden eerst op de hoogte gebracht door onze delegatieleiders en daarna via het dagelijkse dorpskrantje.”

Opmerkelijk: er werd verder gesport alsof in blok 31, waar de media nu toestroomden en alles filmden, niks aan de hand was. In de documentaire die beelden uit die tijd gebruikt, zie je dat perfect: de camera’s zwenken van blok 31, waar af en toe het hoofd van een gijzelnemer aan het raam opduikt, naar het zwembad, waar sporters in de zon liggen te luieren of tafeltennissen. Even verderop, in de olympische installaties, wordt verder gesprongen, gelopen en gesport om medailles. Mignon: “Dat klinkt echt vreemd, maar wij waren zeer gefocust. Ik had net de 800 meter gelopen en was al bezig met mijn 1500…”

In Israël was er druk overleg. Eerste minister Golda Meir liet haar ambassadeur in West-Duitsland weten dat van onderhandelen geen sprake kon zijn. “Dan was in de toekomst geen enkele Israëliër over de hele wereld nog veilig.”

Even voor de deadline verstreek, boog Issa. Er werd een nieuwe vastgelegd: om 17 uur. Die middag werd ook, onder grote buitenlandse druk, de sportactiviteit opgeschort. Tröger had zich binnen van de toestand in het appartement mogen vergewissen en had daar gezien dat Romano dood was en de anderen geboeid lagen. Daarop beslisten de Duitsers dat er ’s anderendaags, op 6 september, in het Olympisch Stadion om 10 uur ’s ochtends een gedenkplechtigheid zou komen om de twee doden eer te betonen. Ondertussen was, in het grootste geheim, Mark Spitz, de held van de eerste week, allang naar de luchthaven gevoerd en het land uit gebracht. Spitz was een jood en de West-Duitsers vreesden dat ook hij gevaar liep.

Even voor het verstrijken van de nieuwe deadline filmen televisiecamera’s politieagenten, gekleed als sporters maar mét wapens, die stellingen innemen. Geen speciaal eskadron voor dit soort zaken opgeleid, blijkt achteraf, dat zullen de West-Duitsers maar het jaar na de Spelen samenstellen. Gewone agenten, als het ware van de straat geplukt. Zonder communicatiemateriaal. Het is de start van Operation Sunshine, een inval in het blok. Hallucinant is wel dat televisiecamera’s alle bewegingen van de agenten op het dak filmen. Nog hallucinanter is dat de Palestijnen van het hele gebeuren op de hoogte zijn. Ook in het appartement van de gijzelnemers staat de televisie aan… Net op tijd wordt de hele operatie afgeblazen.

Mignon: “Op dat moment was er al zeer veel politie in het dorp. Toen we probeerden om wat dichterbij te komen, werden we uit de buurt gehouden. Toen begon ook het gerucht de ronde te doen dat de kans bestond dat de Spelen definitief zouden worden gestopt. Er zijn atleten uit principe vertrokken, maar ik wilde doorgaan. Die voorbereiding duurt maanden aan een stuk en dan zeggen: ‘Ik doe niet mee, omdat…’ Neen.”

The Games must go on

Het filmen van Operation Sunshine was maar één van de vele blunders van de West-Duitse politie, die geheel onervaren en onvoorbereid blijkt. Als Issa een nieuwe eis stelt – een volgetankt vliegtuig om uit het land te ontsnappen – stelt men eerst voor om dat vanaf de internationale luchthaven van München te laten gebeuren. Waanzin. Uiteindelijk komt iemand af met een alternatief: Fürstenfeldbrück, een militaire luchthaven waar de Luftwaffe zich op WO II had voorbereid. Het vervoer ernaartoe zou gebeuren in helikopters.

Als Issa vervolgens denkt door de (onderaardse) straten naar die helikopters te wandelen met zijn gijzelaars en eerst op verkenning gaat, ziet hij overal agenten wegvluchten. Zij willen een hinderlaag leggen. Ook dat plan wordt afgeblazen en uiteindelijk rijden de Palestijnen met een bus tot bij de helikopters.

Het blunderen gaat maar door. De Duitsers posteren op de luchthaven vijf scherpschutters, omdat ze denken dat er vijf terroristen zijn. Dat blijken er acht te zijn en bovendien zijn de schutters slecht uitgerust. Het plan is ook dat in het vliegtuig als piloot vermomde agenten de terroristen opwachten. Maar als Issa het vliegtuig verkent, op zijn hoede als hij is voor een hinderlaag, blijkt dat… leeg. Net voor de landing van de helikopters hebben de agenten het volgetankte vliegtuig verlaten. Zij vrezen dat hun missie op een zelfmoordactie uitdraait en kiezen voor lijfsbehoud.

Uit de analyse van het hele dossier blijkt blunder na blunder. Mignon: “Wij hoorden zeggen dat de agenten vast zaten in het verkeer.”

Dat klopt. Als op de luchthaven een vuurgevecht ontstaat en dat na een halfuur wordt afgebroken omdat beide partijen te goed zitten verschanst – er is op dat moment één Duits agent neergeschoten, net als enkele terroristen – vraagt de West-Duitse politie assistentie van pantservoertuigen. Ondertussen heeft evenwel de hele mediawereld er weet van waar het gebeuren zich afspeelt en spoedt iedereen zich naar Fürstenfeldbrück. Het duurt ruim een uur voor de gepantserde assistentie er is. Uiteindelijk zullen de gevechten op het vliegveld bijna twee uur duren.

De media toeteren eerst nog hoera. “Alle Palestijnen zijn dood, alle Israëli’s gered”, klinkt het via de zenders. Sommige familieleden ontkurken champagne, andere gaan uitgeput maar opgelucht slapen. Pas diep in de nacht, na drieën, blijkt de échte omvang van het drama. Eén Palestijn heeft alle gijzelaars uit zijn helikopter doodgeschoten, een andere gooit een handgranaat in de helikopter, die ontploft. Tenminste, dat was lang de officiële versie. Uit vorige week vrijgegeven documenten van de Mossad blijkt dat die granaat is ontploft nadat de man vanuit een pantservoertuig is beschoten… Uiteindelijk overleeft niemand van de negen Israëli’s het drama. Wel drie gijzelnemers.

’s Anderendaags is de stilte in het stadion tijdens de herdenkingsplechtigheid intens. Mignon: “Een zeer emotioneel moment.”

Moeten de Spelen doorgaan? Avery Brundage, voorzitter van het IOC, vindt van wel. ” The Games must go on“, zegt hij. De Israëli’s keren dezelfde dag terug, samen met de lijkkisten van hun overleden delegatiegenoten. Premier Golda Meir oogst in het land veel kritiek omdat ze de begrafenis niet bijwoont. Officieel omdat ze bij haar net aan kanker overleden zus is, officieus omdat ze bang is uitgejouwd te worden. De overleden Palestijnen worden naar Libië afgevoerd en daar als helden begraven.

De drie gevangen terroristen krijgen nooit een proces. Een paar weken na het drama wordt een vliegtuig van Lufthansa gekaapt. De gijzelnemers eisen en verkrijgen de vrijlating van de drie. In de documentaire One Day In September wordt gesuggereerd dat die kaping opgezet spel is. In het grote vliegtuig zitten amper een handvol Duitsers. Alles verloopt heel snel, ook de vrijlating. De Duitse bondskanselier Willy Brandt zou volgens de documentairemakers de handen verontschuldigend omhoog hebben geheven, als hem naar meer info wordt gevraagd.

En de Spelen? Zij gingen inderdaad verder. Mignon blijft niet de hele tijd op de herdenking, hij is al gefocust op de 1500 meter, waar hij later de finale zal halen. Daarin eindigt hij zesde, nipt geklopt in de spurt door Brendan Foster, nu BBC-commentator. Andere atleten haken wel af. De Nederlander Jos Hermens onder meer. Mignon: “Ik herinner me nog de slotceremonie. Heel intens, alles afgelopen, muziek van Vangelis. Heel emotioneel. Foto’s heb ik niet meer. Na het drama verstrengde de controle intens en moesten we telkens door poortjes met röntgenstralen. Die vernietigden al mijn filmpjes.”

DOOR PETER T’KINT – BEELDEN: IMAGEGLOBE

Voor de Israëlische premier Golda Meir kon van onderhandelen geen sprake zijn.