Op de derde speeldag van de Oekraïense Premier League speelde Sjachtar uit Donetsk tegen Metalist uit Kharkiv. De ene ploeg voetbalde in Lviv op duizend kilometer van huis een thuiswedstrijd. Bij de andere belandde de eigenaar op de zwarte lijst. Hij vluchtte het land uit. Berichten uit oorlogsgebied Oekraïne.

Het is half december 1991 wanneer AA Gent neerstrijkt op de luchthaven van Simferopol op de Krim. Daar ontmoet het in de achtste finales van de UEFA Cup Dynamo Moskou. De clubs uit de Russische hoofdstad wijken in die jaren ’s winters wel vaker uit naar de Krim wanneer de velden in eigen stadion onbespeelbaar zijn, maar nu is het omgekeerd. Op de Krim is het min tien, terwijl het in Moskou niet eens vriest. Bovendien heeft toenmalig Gentvoorzitter Ivan Van Milders bij de UEFA voorbehoud aangetekend. Acht dagen voor Gent arriveert, heeft Oekraïne eenzijdig de onafhankelijkheid uitgeroepen. Niemand weet wat er gaat gebeuren, de toenmalige Sovjet-Unie – of wat ervan overblijft – is in chaos.

De delegatie en de supporters van Gent verblijven in het chicste hotel in Jalta. In het restaurant reiken kelners er bij elke maaltijd een menukaart van tweehonderd gerechten aan, die verplicht ingekeken moet worden, ook al is er drie dagen lang maar één gerecht beschikbaar: Beef Stroganoff.

De eerste ochtend schuiven de supporters aan om dollars in te ruilen voor roebels – op dat moment nog de officiële munt – in afwachting van de invoering van de Oekraïense grivna. Maar nadat twee fans elk honderd dollar hebben gewisseld, gaat de bank al dicht. Het geld is op. De supporters krijgen elk een enorme plastic zak vol waardeloos geld: in de straten van Jalta aanvaardt men immers alleen dollars…

Terwijl op de avond van de wedstrijd tot net voor de aftrap 150 soldaten sneeuwruimen, dringt de economische ellende tot de Belgische delegatie door. In de vestiaire van het restaurant worden de jassen aangenomen door een bejaarde man in legeruniform met ontelbaar veel eretekens. De held uit vervlogen tijden barst in tranen uit wanneer hij een paar duizend roebel in handen gestopt krijgt van mensen die zijn kleinkinderen hadden kunnen zijn.

Gennady Vyazovski, een oudere Russische journalist die op de Krim opgroeide, slurpt genietend van zijn koffie terwijl hij de situatie toelicht. Hij kan zich niet meer herinneren hoe lang het geleden is dat hij nog eens échte koffie gedronken heeft. Het etentje voor twee kost de journalist omgerekend vijf euro. Voor Vyazovsky is dat twee maanden loon. Ook de tolk kijkt met grote ogen toe wanneer de Gentse kok in het hotel twee grote bollen kaas laat aanslepen. Het is al meer dan een jaar geleden dat ze zelf nog eens kaas heeft gegeten.

De meerderheid van de mensen op de Krim is Russisch. Zij arriveerden in 1954 na een massale deportatie van de Krim-Tataren door Stalin. Vyazovski was dertien toen hij zijn buren op de trein gezet zag worden. “Ze kregen minder dan een uur om hun spullen te pakken, om nooit meer terug te keren.”

Westers land

Na de kwalificatie van AA Gent in Simferopol tegen Dynamo Moskou zal de plaatselijke club Tavria enkele maanden later het allereerste Oekraïense kampioenschap winnen, het enige ook in de clubgeschiedenis. Afgelopen seizoen degradeerde Tavria uit de hoogste klasse en verdween het door de annexatie van de Krim door Rusland uit het Oekraïense voetbal. Maar op de erelijsten blijft het wel een van de drie clubs die (tot nu) een nationale titel wonnen, samen met Dynamo Kiev (dertien keer kampioen) en Sjachtar Donetsk (negen titels).

Ruim twee decennia na de titel van Tavria en de onafhankelijkheidsverklaring geeft Oekraïne in 2012 met de organisatie van het EK, samen met Polen, een nieuw visitekaartje af: dat van een westers Europees land in aantocht. De bouw van zes nieuwe stadions in een paar jaar tijd heeft het Oekraïense voetbal een nieuwe injectie gegeven. Het gemiddelde aantal toeschouwers is gestegen, maar ook de frustratie om de corruptie en de toenemende macht van de oligarchen is gegroeid. In zijn bureau met uitzicht op de skyline van Kiev maakt Karkian Loebkivski, EK-directeur in Oekraïne, duidelijk waar het toernooi echt om gaat: “Het is niet alleen een sportevenement, maar ook een geopolitiek project dat ons dichter bij Europa moet brengen. Voor het eerst zullen veel Oekraïners met Europeanen op straat geconfronteerd worden. Wij zijn nog altijd een postsovjetstaat. Dat krijg je er niet uit in twintig jaar. Maar ik wil dat Oekraïne een land wordt zoals Zweden of Finland. Ik wil dat mijn kinderen opgroeien in een meer open land.”

Dankzij het EK werd in de twintigjarige geschiedenis van het land voor het eerst massaal geïnvesteerd in infrastructuur: “We houden aan dit EK in elk geval vier moderne luchthavens, moderne snelwegen plus supersnelle treinen over.”

Maar niet iedereen deelt de ambitie van Loebkivski en vele anderen. Twee jaar na het EK botst het tussen de westersgezinde Oekraïners en de pro-Russische Oost-Oekraïners onder leiding van de intussen weggevluchte president Viktor Janoekovitsj en een aantal oligarchen.

Vandaag is voetbal geen prioriteit meer voor de Oekraïners, zegt de in Kiev wonende jonge journalist Andrej Vartsjak van Sport Express. “Mensen denken hier niet meer aan voetbal, maar aan de oorlog en overleven. In maart kreeg je voor één dollar nog acht grivna, vandaag dertien. Dat is op vijf maanden een inflatie van zestig procent. De mensen hebben geen geld meer, en als ze er hebben, is het niets meer waard. Twee jaar geleden speelde Dynamo Kiev nog voor gemiddeld 40.000 man. Voor de eerste thuismatch dit seizoen waren dat er nog 22.000, voor de derde nog amper 12.000…”

Raketwerper

Rinat Akhmetov ziet het grommend aan. De Oekraïner leeft de Amerikaanse droom in het Wilde Oosten. In het blad Forbes staat de 47-jarige moslim op de 98e plaats van ’s werelds rijkste mensen, met een geschat vermogen van twaalf miljard dollar. In een lijstje van de tien rijkste mensen uit het voetbal staat hij op de zesde plaats. Akhmetov is grondlegger van de Donbass Arena, het EK-stadion dat Donetsk in 2009 betrok. De 275 miljoen euro tikte hij persoonlijk even af. Akhmetov heeft geen problemen, slechts oplossingen. De eigenaar van Sjachtar verbouwde de hele stad: vliegvelden, wegen en hotels, waar op de kamers brochures liggen hoe de held Sjachtar vanuit het niets naar de Europese subtop leidde.

Na de gewonnen UEFA Cup in 2009 en een kwartfinale in de Champions League van 2011 moest de weg gewoon blijven klimmen. Tijdens het EK in 2012 kreeg Donetsk liefst vijf wedstrijden toegewezen, waarvan twee groepsduels van de medeorganisator. Sjachtar veroverde een vaste positie onder de twintig beste clubs van Europa. Papieren over Financial Fair Play gingen de prullenbak in. Braziliaan nummer tien, elf en twaalf kwamen binnen. Vorige zomer gooide Akhmetov er 67 miljoen euro tegenaan voor nieuwe spelers.

Real Sociedad was in de Champions League net met 4-0 verslagen toen eind november 2013 de problemen begonnen. Eerst viel president Janoekovitsj na het Euromaidanprotest op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev. Daarna nam Rusland de Krim over. Gevechten braken uit in Oost-Oekraïne. En toen stortte tien dagen voor de competitiestart, eind juli, vlucht MH17 neer. “Het verbaast me dat de competitie gewoon doorgaat”, sombert een van de werknemers van Akhmetov. Voormalig Vitessemanager Jan Streuer, sinds 2007 directeur scouting bij Sjachtar, hoopt dat het sportcomplex en het moderne stadion overeind blijven staan. “Nu het steeds verder escaleert, weet je het nooit.” Het trainingscomplex, waar zwarte zwanen in een verwarmd overdekt zwembad dobberen, is gesloten. Sjachtar traint in Kiev. De wedstrijden vinden plaats in Lviv aan de Poolse grens. Streuer zelf is al maanden niet meer in Donetsk geweest. Via Scout7 en de telefoon volgt hij zijn club. Als scout valt er voor de Nederlander deze transferperiode weinig te doen. “Spelers komen hier nu niet graag naartoe.”

Zes voetballers durfden aanvankelijk niet eens terug te komen. Akhmetov, die wil schitteren in de Champions League, zag tot zijn frustratie dat bij het eerste competitieduel zijn dure krachten nog altijd niet waren gearriveerd. In een felle verklaring op de website van de club dreigde hij met miljoenenclaims. De coach van Sjachtar, de Roemeen Mircea Lucescu, gaf de beruchte makelaar Kia Joorabchian de schuld. De Iraniër dook ineens op bij een oefenwedstrijd en nam diep in de nacht voetballers mee. Volgens Lucescu probeert Joorabchian over de rug van de crisisclub zijn zakken te vullen. Streuer knikt. “Via de normale markt komen deze peperdure voetballers niet zomaar weg. Zij zijn alleen voor de grootste clubs in Europa te betalen.”

Ook Andrej Vartsjak van Sport Express neemt de wanhoopskreten van topvoetballers die wegwillen met een korrel zout. “Het klopt dat goeie spelers niet meer naar hier willen komen, en dat we er alleen zullen verliezen. Maar de Brazilianen van Donetsk zijn al terug. Hun managers maakten hen onnodig bang, want in Kiev en Lviv is het rustig. Bij Kiev en Sjachtar verdienen ze ook twee tot drie miljoen euro per jaar nétto. Dan wacht je wel even voor je dat salaris laat vallen.”

Brazilianen

De Oekraïners hebben geen lullige competitie. Achtste staan ze op de UEFA-ranglijst. Veel is te danken aan Sjachtar, nummer negentien van de internationale ranking. Het succesverhaal begon in 1996, toen Rinat Akhmetov het overnam van zijn voorganger die met lijfwachten en al werd opgeblazen. Akhmetov was een van de eerste oligarchen met een eigen club. Sindsdien werd Sjachtar negen keer kampioen en even vaak tweede. In 2007 stelde hij Streuer aan, omdat hij meer geld wilde pompen in voetballers die Sjachtar naar de Europese top moesten brengen. Streuer: “Toen waren er maar twee scouts. Allebei uit Oekraïne. Die keken de hele dag naar de Engelse Premier League. Er waren altijd problemen met visa. Ze kwamen pas in actie als er een tip binnenkwam. Ik heb toen meteen iemand in Brazilië aangesteld.”

Twaalf Brazilianen staan er inmiddels onder contract. De afgelopen jaren kocht Sjachtar gericht Zuid-Amerikanen die snel in waarde stegen. Fernandinho (Manchester City) leverde 40 miljoen euro op, Willian (Chelsea) 35 miljoen. Voor jonge talentvolle voetballers werd het steeds logischer een carrière in Oekraïne te beginnen. Het EK moest het laatste zetje geven. Streuer: “De competitie zat in de lift, Oekraïense clubs haalden internationaal meer punten dan de Nederlandse. Je ziet hoe snel het kan gaan, deze oorlog is een enorme klap. De ramp met het vliegtuig was de druppel.”

Mijnwerkers

Voormalig Oekraïens international Evgeniy Levtsjenko (36) speelde midden jaren negentig, net voor de komst van Akhmetov, in de jeugdafdeling van Sjachtar. “Een slimme zakenman die nu in de sandwich zit”, stelt Levtsjenko. “Sjachtar belandde daardoor in een minder stabiele positie.” Veel fans in Oekraïne zien Sjachtar immers als een pro-Russische club. Levtsjenko: “De Donbass is altijd een pro-Russische regio geweest. Met veel mijnwerkers en fabrieksarbeiders.” De gefortuneerde clubeigenaar was bovendien bevriend met de afgezette president Janoekovitsj, die intussen naar Moskou is gevlucht. “Die gedoogde de activiteiten van Akhmetov. Hij mocht wat minder belasting betalen en fabrieken overnemen, waardoor hij steeds rijker werd. Akhmetov pompte veel van dat geld in de club.”

Toen vorig jaar de massale protesten begonnen, was ook de Londense residentie van Akhmetov een mikpunt. In de Russische staatsmedia werden geruchten verspreid dat hij de separatisten financierde. De clubbaas ontkende en liet zelfs een vredesmars in zijn stadion organiseren.

Aan welke kant van het spectrum staat Akhmetov? Loopt hij, net als de eigenaren van Terek Grozny en Metalist Kharkiv, een risico op de zwarte lijst van de Europese Unie te belanden? “Dat denk ik niet”, reageert Levtsjenko. “Akhmetov is een goede zakenman, maar geen politicus. Hij heeft nooit stelling genomen en dat breekt hem nu op. Men vindt dat hij moet kiezen. Hij is de regie kwijt in Donetsk. Als rijkste man van Oekraïne heeft hij momenteel geen invloed op de separatisten, die volgens hun wetten een eigen staat bouwen.”

Dat kan ook zijn weerslag hebben op Sjachtar, vermoedt Levtsjenko. “Nu betaalt Akhmetov nog veel, maar hoelang zal hij dat volhouden als zijn fabrieken worden overgenomen?” Zijn ploeg speelt uitgerekend in Lviv, de stad in het uiterste westen die wordt aangemerkt als de meest Oekraïens-nationalistische. Eind juli, bij de competitie-opening tegen Metaloerh Zaporizja, zaten slechts 4810 fans in de moderne EK-arena. Toen Sjachtar na twaalf seconden de score opende, leek de ploeg wel een uitmatch te spelen. Geen gejuich, maar gefluit. Maar voor de tweede thuiswedstrijd van de ‘gehate vijand’ uit de Donbass daagden al 18.500 toeschouwers op, meer dan dubbel zoveel als voor de eerste thuismatch van de thuisploeg Karpaty Lviv.

Die dag klopte Sjachtar met 1-0 Metalist Kharkiv, ook een club met een verhaal. Daar zagen ze plots de eigenaar op de vlucht slaan. Hij kwam, als vertrouweling van ex-president Janoekovitsj, als een van de eersten op de zwarte lijst en dook onder. Voor de hoge salarissen was geen geld meer. Vier spelers konden direct inpakken. De net aangestelde Frank Arnesen leverde zijn contract in. De genaturaliseerde Braziliaan Edmar kreeg tot zijn schrik zelfs een oproep voor het leger.

Gezamenlijke vijand

Na de Europa Leagueloting kopten de Nederlandse media alsof Feyenoord naar het front moest afreizen, vanwege de koppeling aan Zorja Loehansk. Levtsjenko stoort zich aan de ongenuanceerde verhalen. “Alles wordt op een hoop gegooid. In Kiev, waar Feyenoord (vorige week, nvdr) tegen Loehansk speelde, is er niks aan de hand. (zie kader, nvdr) Het begon met die zes Brazilianen die niet meer terugwilden, omdat het te gevaarlijk zou zijn. Onzin. De afstand tussen Kiev en Donetsk is dezelfde als van Amsterdam naar Parijs. Het mooie is zelfs dat supporters zich nu verenigen, terwijl fans van Dynamo Kiev en Sjachtar Donetsk nooit met elkaar konden opschieten.”

Dat bevestigt ook journalist Andryi Vartsjak. “Alle Ultra’s van alle clubs vormen nu één front. Vroeger haatten de fans van Kiev en Sjachtar elkaar. Nu wandelen ze samen naar het stadion voor de wedstrijd, en schudden ze elkaar de hand. Onvoorstelbaar was dat vroeger. Hoe raar het ook klinkt: deze oorlog brengt mensen samen.”

Zelfs de Ultra’s van de Krimclub FC Sevastopol pleitten voor één Oekraïne. Veel hielp het niet. Sevastopol is een van de drie clubs die Rusland gewoon overnam. Levtsjenko: “Dat kan toch niet? Dat is in strijd met de regelgeving van de FIFA en UEFA. Die bonden zitten in een spagaat. Rusland krijgt het WK. Ze willen de Russen niet voor het hoofd stoten. De hele wereld erkent het geannexeerde territorium niet als Russisch, maar ze nemen wel gewoon de clubs over! De FIFA en de UEFA moeten Rusland terugfluiten.”

Toen de Oekraïense federatie na de annexatie van de Krimclubs door Rusland een protestbrief naar de FIFA stuurde, liet Sepp Blatter weten dat hij zich schikt naar de oplossing die de UEFA uitdoktert. Met andere woorden: hij schuift de hete aardappel door naar Michel Platini. Het item zou vrijdag in Monaco besproken worden op de lottrekking voor de Europa League.

DOOR GEERT FOUTRÉ EN TOM KNIPPING

” Fans van Kiev en Sjachtar gaan nu samen naar de wedstrijd. Onvoorstelbaar was dat vroeger. ” Andrej Vartsjak, Oekraïens sportjournalist

Het lot van de clubs op de Krim? Sepp Blatter schuift de hete aardappel door naar Michel Platini.