Voetbal is passie. Dat bewijst het WK elke keer. Maar voetbal is soms ook een manier om te overleven. ‘Of we nu winnen of verliezen: er wordt gezongen’, aldus Jocelyne, medeoprichtster van een regionale vrouwencompetitie in het door rebellengroepen geteisterde Noord-Kivu.

Noord-Kivu, in het oostelijke gedeelte van de Democratische Republiek Congo, is volgens Human Rights Watch de gevaarlijkste plek op aarde voor vrouwen en volgens de organisatie Save The Children de slechtste plek om moeder te zijn. Het is een grondstofrijk gebied waar al ruim vijftien jaar een burgeroorlog woedt. Het wemelt er van de rebellengroepen, want van een rechtssysteem of enige politieke autoriteit is er weinig sprake. Elke dag worden vrouwen er het slachtoffer van verkrachtingen.

De West-Vlaamse Elien Spillebeen (28) reisde de voorbije jaren meermaals naar Butembo – de ‘verkrachtingshoofdstad’ van de wereld – en maakte er samen met producent Martijn D’haene (o.a. Belga Sport) een documentaire over: Backup Butembo. Daarin toont ze hoe de lokale bevolking omgaat met die nijpende realiteit en hoe ze er toch in slaagt elke ochtend weer strijdvaardig en positief de dag in te zetten.

Opvallend in Backup Butembo is de plaats die voetbal inneemt in het verhaal. Vooral voor de vrouwen is het er een manier van overleven. Je ziet hen als dolgelukkige veulens achter een bal hollen op velden waar het gras tot aan de knieën komt, waar hier en daar zelfs een beek doorheen ploegt. Ze malen er niet om. “Pour nous c’est le paradis“, zegt een van de vrouwen in de docu. “Dit is ons paradijs.” Hun vorm van verzet.

Met de steun van Mama Kivu, een vzw die Spillebeen uit de grond stampte, werd vorig jaar een regionale vrouwencompetitie opgestart. In de eerste jaargang, die bijna op zijn einde loopt, nemen er vier teams deel: Bijoux Sport, FC Graben, Dames de Fer en FC Colombe de la Paix. Spillebeen: “De competitie kan je volgen via de website van Mama Kivu (www.mamakivu.be). Eind juli organiseren we trouwens nog een toernooitje in Beni. Het voetbal wordt daarbij steeds gelinkt aan sociale projecten. Bijou Sport heeft bijvoorbeeld een naaiatelier, waar vrouwen een gratis opleiding krijgen. Van de herstellingen die zij doen, krijgen ze geld en dat gaat weer naar de voetbalploeg. Zo is het geheel zelfbedruipend en moet niet alles van Mama Kivu komen.”

De competitie enthousiasmeert en mobiliseert de plaatselijke bevolking. In de documentaire is te zien hoe hele rijen kijklustigen rond het voetbalveld toestromen wanneer het vrouwenteam van Butembo, FC Graben, haar thuiswedstrijden speelt. De eer van de stad staat op het spel. Uitbreiding van de competitie zal dan ook niet lang meer op zich laten wachten. “Een pak vrouwenteams uit andere steden wil zich aansluiten”, vertelt Elien Spillebeen. “We moeten daar echter voorzichtig mee omspringen, want transport is in de regio niet voor de hand liggend: er gebeuren constant dodelijke ongevallen. Omdat mensen een taxi niet kunnen betalen, kruipen ze boven op een lading van een vrachtwagen. We proberen dat op te lossen door busjes in te leggen voor onze ploegen. Maar dan nog zijn de wegen niet veilig: verzakkingen, afgronden, modderstromen, rebellen… Gevaren genoeg. Stel dat een heel deel van een ploeg zwaargewond geraakt onderweg, hoe ga je daar dan mee om?

“Het is een angst die me weleens bekruipt, want het zijn reële vraagstukken. Daarom vermijd ik liever te verre verplaatsingen. Anderzijds mogen we uitbreiding ook niet tegengaan, want het is duidelijk dat het vrouwenvoetbal er iets teweegbrengt. Het is in feite een vorm van emancipatie, het doorbreekt het rollenpatroon.”

Rijke voetbalgrond

Voor een veldonderzoek in het kader van haar afstudeerproject Internationale Politiek trok Spillebeen in 2008 voor het eerst naar Oost-Congo. “Bleek dat er elk jaar op vrouwendag een voetbaltoernooitje werd georganiseerd waar telkens veel volk op afkwam, maar dat mondde nooit uit in iets groters omdat er veel bij komt kijken. Vooral een budgettair probleem”, aldus de documentairemaakster.

“In eerste instantie hebben Jocelyne – een van de bierverkoopsters die ik volgde omdat ze er onderaan de maatschappelijke ladder staan – en ik een ploeg samengesteld en een sponsor gezocht: dat werd de bierleverancier van Butembo. Daarna bouwden we een cafetaria uit waarvan de opbrengst naar de ploeg moest gaan. Maar dat werkte niet goed, er werden tafels gestolen en zelfs de kassa verdween soms.

“Ondertussen hoorden we van een vrouwenploeg in Oicha: Bijoux Sport, de sterkste ploeg uit de regio, zo werd verteld. Goed georganiseerd, maar ze misten tegenstand. Zo zijn wij met onze ploeg van bierverkoopsters tegen hen beginnen spelen. Aanvankelijk twee tot drie keer per jaar. Van het een kwam het ander… Onze minicompetitie kreeg stilaan vorm.”

Simpel was dat niet, want los van de eerder vermelde transportproblemen bleven nog tal van obstakels over. De talrijke rebellengroeperingen in de regio bijvoorbeeld. Meer dan dertig verschillende groepen zijn er al in kaart gebracht door Monusco (de veiligheidsoperatie van de VN in Oost-Congo), waarvan de Mai Mai en de M23-rebellen de voornaamste zijn. Elien Spillebeen zag de Mai Mai al eens Butembo binnenmarcheren: “Vaak bestaan die groepen uit kinderen en jongeren. Ze zijn op zoek naar eten, wapens en grondstoffen. Velen vinden het daarbij de normaalste zaak van de wereld dat ze vrouwen verkrachten. Zij beheersen een bepaald gebied en komen daar hun ‘belastingen’ innen. Als ze de offers niet genoeg vinden, gaan ze over tot plunderen en agressie.”

Dat Congo een enorme natuurlijke rijkdom bezit, is allesbehalve een voordeel. “Uranium, diamant, coltan (een soort erts, nvdr)… Zowat alles is er te vinden”, weet Spillebeen. “Soms zijn de rebellen ingehuurd door de rijke handelaars: die hebben het voor het zeggen, niet de politici. Ze ontvoeren mensen om in de mijnen te gaan werken of gebruiken vrouwen als seksslaaf. Ook grensposten worden beheerd door rebellen. Het is een soort maffia die in leven gehouden wordt door de handelaars.”

Daarom moet er ook rekening gehouden worden bij het opstellen van de wedstrijdkalender of het toelaten van bijkomende teams in de Mama Kivucompetitie. Spillebeen: “Butembo zelf is redelijk veilig, maar daarbuiten regeert de willekeur. De route naar Goma bijvoorbeeld is een belangrijke handelsroute waarop veel overvallen gebeuren. In het donker reizen, is echt geen optie; dan kunnen de rebellen overal toeslaan.”

Een ander belangrijk obstakel in de verdere uitbouw van een voetbalcompetitie is de gebrekkige medische assistentie in Kivu. Een blessure oplopen, heeft er heel wat zwaardere gevolgen dan in onze contreien. Spillebeen: “Als je daar je voet omslaat of een breuk oploopt, ben je gehandicapt voor het leven. De zorgsector is totaal niet vergelijkbaar met de onze: gips kennen ze niet, hooguit wordt een gebroken enkel gespalkt. Met die putten in het voetbalveld is een blessure nochtans snel opgelopen, heb ik zelf mogen ondervinden.”

Paracetamol

Dat ondanks al die obstakels voetbal toch een belangrijke plaats inneemt in het leven van de vrouwen in Butembo, zegt veel over het belang ervan. Niemand die daar beter over kan getuigen dan Jocelyne, medeoprichtster van de Mama Kivucompetitie en in de documentaire te zien als een van de positieve energiebakens in Butembo.

Onlangs was ze op bezoek in België, om trainingen bij te wonen van onder meer de Rode Duivels en om te praten over samenwerkingen met KV Kortrijk en de Belgian Homeless Teams. De Kortrijkzanen verbonden er zich alvast toe om materiaal te leveren, zodat vanaf komend seizoen de vrouwen van FC Graben hun wedstrijden in het rood-witte tenue van Kortrijk zullen spelen.

“Het voetbal brengt de vrouwen samen. We creëren een verbondenheid en dat zorgt voor meer onderling begrip. We lachen, we zingen, we lopen. We zijn gelukkig. Het helpt de problemen te vergeten – er zijn zoveel tienermoeders en verkrachtingen. Of we nu verliezen of winnen: er wordt gezongen”, illustreert Jocelyne de impact van het balspelletje in haar omgeving.

“Veel andere ontspanningsmogelijkheden zijn er ook niet. Cinema of op café gaan, dat hoort niet voor een vrouw. Voetballen is het enige wat we mogen. De vrouw moet thuis op de kinderen passen en in het huishouden voorzien. De meesten staan vroeg op, maken het eten klaar, gaan op het veld werken, komen thuis, doen het huishouden, koken. Elke dag dezelfde routine. Voetballen kan daarom enkel voor de dag begint: tussen 5 uur en 8 uur ’s ochtends. De vrouwen met kinderen trainen één keer per week, de jongere meisjes soms tot drie keer per week.

“Ik ben er zeker van dat onze competitie snel zal uitbreiden. Er wordt veel gesproken over onze vrouwenploegen. Als we ergens spelen, komt de hele stad kijken. FC Graben is ondertussen uitgegroeid tot de trots van Butembo. Het enige probleem zijn de verplaatsingen: die zijn ver en gevaarlijk. Ploegen die in Butembo komen spelen, verwachten bovendien drank en eten, maar dat is allemaal duur. Net zoals het transport. Om dat allemaal te regelen, is geld nodig. Voorlopig helpt Elien ons daarmee. Ik dacht altijd dat ze dat uit eigen zak betaalde. Pas door naar België te komen, ontdekte ik dat de financiële steun eigenlijk komt uit sponsoring en liefdadigheidsacties. Wat Elien doet, is noodzakelijk om onze voetbalploeg te laten voortbestaan. Zelf krijgen wij zoiets niet op poten gezet.”

Jocelyne speelt geen wedstrijden meer: ze is te bang voor blessures. “Door een blessure kon ik eens twee weken niet werken, sindsdien heb ik schrik om nog mee te spelen”, verklaart de guitige en goedlachse jongedame. “Blessures worden meestal opgelost met het innemen van medicatie… Maar dat is eerder psychologisch.”

Elien Spillebeen kan er zich behoorlijk over opwinden: “Ze geven daar iedereen paracetamol om zogezegd blessures te vermijden, terwijl het net moe maakt en dus blessures veroorzaakt. Maar ze weten eigenlijk niet wat ze innemen. Ik kan me daar kwaad over maken, ja.”

Jocelyne bekent schuld. “Wij geloven dat het ons energie geeft. Iedereen neemt het, zelfs de mannen in eerste klasse.”

Hekserij en tovenarij

Geloof en bijgeloof, het zijn begrippen die in Afrika een veel zwaardere lading dekken dan in de westerse samenleving. “Ze geloven daar nog erg in hekserij”, legt Elien uit. “De mensen koesteren allerlei geloofsovertuigingen… Je weet maar nooit dat er eentje werkt. (lacht) Veel mensen geloven bijvoorbeeld dat de Mai Mairebellen beschermd worden: door heilig water over zich te gieten, zijn ze immuun voor kogels. Zelfs intelligente mensen gaan daar in mee, het is moeilijk om hen het absurde daarvan te doen inzien.”

Soms kan dat (bij)geloof leiden tot escalatie. “In 2010 zijn er in het stadion van Butembo – nu ja, stadion: een stoffig pleintje met muren rond – een tiental doden gevallen omdat een keeper verdacht werd van tovenarij”, geeft Spillebeen een voorbeeld. “Ze konden niet scoren en waren ervan overtuigd dat er hogere machten speelden. Er ontstonden schermutselingen en toen militairen in de lucht schoten was de chaos compleet. Kinderen die er drank verkochten, werden vertrappeld.”

Dat voetbalwedstrijden er snel kunnen ontaarden, mocht de West-Vlaamse ook zelf al ervaren. “Een vrouwelijke scheidsrechter met veel aanzien in de regio leidde een belangrijke partij bij de mannen. Het stond gelijk en een speler zei: als je durft affluiten, vermoord ik je. Uiteraard durfde ze de partij niet te beëindigen. Er ontstonden gevechten. Indrukwekkende taferelen”, schudt ze het hoofd.

Het is iets waar ze ook in de Mama Kivucompetitie rekening mee moeten houden. In de recente topper tussen FC Graben en leider Bijoux Sport zag Jocelyne hoe het gebrek aan een deftige wedstrijdleiding een rol speelde. Jocelyne: “Er is toen tien minuten overgespeeld toen het nog 1-1 stond. De scheidsrechter vroeg aan een van de speelsters van Bijou Sport om zich te laten vallen zodat hij strafschop kon fluiten.”

Elien Spillebeen zoekt naar een oplossing, ook daarom was het voor haar nuttig om onlangs rond de tafel te zitten met mensen uit de voetbalwereld. “We zoeken een structuur waarin we onafhankelijke scheidsrechters kunnen inschakelen, zonder dat er te veel kosten bij komen kijken.” Want als er één iets is dat Spillebeen ondertussen leerde als organisatrice van een voetbalcompetitie in Kivu is het dat wel: “Vrouwen zijn niet anders dan mannen: ze discussiëren zelfs nog feller over betwistbare fases.”

Bekijk de trailer van Backup Butembo op www.sportmagazine.be. Meer info over Mama Kivu vind je via Facebook of de website www.mamakivu.be. Om de vrouwencompetitie te sponsoren, verkoopt Mama Kivu speciaal bier aan 8 euro voor een fles van 75cl.

DOOR MATTHIAS STOCKMANS – BEELDEN GF/ELIEN SPILLEBEEN

“Reizen in het donker is echt geen optie, dan kunnen de rebellen overal toeslaan. Daar moeten we rekening mee houden bij het opstellen van de wedstrijdkalender.” Elien Spillebeen

“Voetballen kan enkel voor de dag begint: tussen 5 uur en 8 uur ’s ochtends.” Jocelyne