Dopingjager Peter Van Eenoo: “Wacht met het veroordelen of verschonen van Kamila Valieva”

De verontwaardiging over de dopingzaak rond de Russische kunstschaatsster Kamila Valieva (15) is groot. Peter Van Eenoo, hoofd van het antidopinglabo van UGent, geeft meer uitleg over het gevonden product en de testprocedure, en nuanceert alle complottheorieën.

Ze is amper 15 jaar, afkomstig uit Rusland en werd beschouwd als de beste kunstschaatsster ooit, zelfs nog voor ze in Peking een gouden medaille zou winnen – niemand die daar aan twijfelde.

Logisch dus, de grote ophef rond Kamila Valieva’s positieve dopingtest. Omdat ze nog een tiener/minderjarig is. En omdat automatisch de link wordt gelegd met het staatsgebonden dopingsysteem waarvoor Rusland tot eind dit jaar geschorst is. Daardoor nemen de Russische atleten ook niet deel aan de Winterspelen onder de Russische vlag, maar onder die van het Russisch Olympisch Comité.

Bovendien heeft het Russische antidopingagentschap (Rusada) de voorlopige schorsing van de kunstschaatsster opgeheven. Al is het Internationaal Testagentschap namens het Internationaal Olympisch Comité daartegen in beroep gegaan bij het Internationaal Sporttribunaal (TAS).

Bij Kamila Valieva werd op 25 december, naar aanleiding van het Russisch kampioenschap in Sint-Petersburg, Trimetazidine gevonden. In het dopinglab van Stockholm nota bene, want Rusland heeft geen labo meer dat is geaccrediteerd door het Wereldantidopingagentschap (WADA).

Trimetazidine is een product dat normaal voorgeschreven wordt bij de behandeling van angina pectoris, bij pijn op de borst of bij kortademigheid door een verminderde bloedtoevoer naar het hart.

Het verbetert de aanvoer van suiker naar de hartspiercellen, waardoor er minder zuurstof nodig is om eenzelfde hoeveelheid energie te produceren. Toch bestaan er twijfels of Trimetazidine prestatiebevorderend is. Veel wetenschappelijke studies zeggen van niet, of wijzen zelfs op het tegendeel.

En dan is de vraag, professor. Waarom staat Trimetazidinedan op de dopinglijst van het WADA? En waarom zou een kindatlete als Valieva het dan überhaupt gebruiken/of toegediend krijgen door haar entourage?

Peter Van Eenoo: ‘Voor alle duidelijkheid: Trimetazidine stond eerst op de WADA-lijst bij de stimulantia, sinds 1 januari 2014. Een jaar later werd het onder de categorie van de hormonale en metabole modelatoren gezet.

‘Zo’n opname op de WADA-lijst wil echter niet zeggen dat er een sluitend bewijs is voor het prestatiebevorderend effect van het middel. Dat is immers vaak gelinkt aan het individu, of aan de dosis. Slechts voor een beperkt aantal substanties kan je met 99 procent zekerheid aantonen dat ze de prestatie van een sporter kunstmatig opkrikken, zoals epo. En zelfs daarover bestaat discussie.

‘Dat een middel een prestatiebevorderend potentieel heeft is al voldoende om het op de WADA-lijst te zetten. Zoals dat mógelijke effect een trigger kan zijn voor een atleet om het bewust te gebruiken.’

Blijkbaar is Trimetazidine makkelijk op te sporen. Is het dan niet dom om dat product bewust te nemen – of aan Valieva te geven, als ze er als vijftienjarige niets van wist – in de wetenschap dat ze kort erna getest kon/zou worden, zoals op het Russisch kampioenschap?

Van Eenoo: ‘In tegenstelling tot lichaamseigen producten zoals testosteron of groeihormoon kunnen we Trimetazidine inderdaad vrij makkelijk vinden. Alleen over de detectieperiode, hoelang het product in het bloed aanwezig is, bestaat er nog onduidelijkheid. Daarover zijn voorlopig te weinig studies gebeurd.

‘Een makkelijke testprocedure neemt niet weg dat wij (in het labo in Gent, nvdr) nog altijd makkelijk op te sporen producten aantreffen. Trimetazidine ook, één à twee keer per jaar – uitzonderlijk is het dus niet.

‘Dan stel ik mij bij zo’n positieve staal altijd de vraag: hoe kan dit nu? Zoals Dick Pound, de ex-WADA-voorzitter, ooit zei: ‘Als je positief test tijdens een competitie, faal je ook op de intelligentietest.’

‘Of de entourage van Valieva dan zo dom was, daar kan en mag ik mij niet over uitspreken als hoofd van een labo dat geaccrediteerd is door het WADA. Misschien is er ook een andere verklaring dan bewust dopinggebruik.’

Kan de aangetroffen dosis Trimetazidine afkomstig zijn van een gecontamineerd voedingssupplement? In 2018 kreeg de Amerikaanse zwemster Madelyn Cox eerst een straf van twee jaar omdat ze op Trimetazidine positief had getest. Die straf werd in beroep gereduceerd omdat ze Trimetazidine aan een besmette vitamine kon linken.

Van Eenoo: ‘Die mogelijkheid kan je nooit uitsluiten, want onderzoeken hebben aangetoond dat vrij veel supplementen gecontamineerd zijn. Zelfs farmaceutische geneesmiddelen kunnen minieme dopingsubstanties bevatten. Wij hebben bijvoorbeeld ooit anabole steroïden aangetroffen in een vitamine C-tablet.

‘Veel hangt af van de hoeveelheid Trimetazidine die er is gevonden. Is die zeer klein, en wordt dat gelinkt aan bijvoorbeeld een besmet voedingssupplement, dan kan dat als verzachtend argument worden ingeroepen. Is de hoeveelheid zeer groot, dan is de uitleg van een gecontamineerd voedingssupplement allicht foutief.

‘Bij de eerste rapportering van het positieve geval wordt daar geen rekening mee gehouden. De atleet in kwestie moet dat kunnen bewijzen, in welke mate hij of zij dat supplement ter goeder trouw heeft genomen. Al dan niet omdat het dopingproduct onder een andere naam vermeld bij de ingrediënten stond, want dat gebeurt soms ook.’

Het Russische Olympisch Comité claimt dat Valieva in alle testen voor en na haar positieve staal op 25 december negatief heeft getest. In welke mate is dat een plausibel excuus? En een verklaring voor een besmet supplement?

Van Eenoo: ‘Een negatief testresultaat enkele dagen voor en na een pósitief staal kan worden aangedragen als een argument van onschuld. De verantwoordelijke organisatie voor de testen en het WADA kunnen hierover oordelen, want al die testen staan in het ADAMS-systeem. Wij niet, want wij weten niet hoeveel testen in die periode Valieva heeft ondergaan.’

Geldt er een bepaalde drempelwaarde voor Trimetazidine? Of leidt elke gevonden concentratie meteen tot een positief testresultaat?

Van Eenoo: ‘Ja, elke minieme hoeveelheid moeten wij rapporteren en wordt als een positief staal beschouwd. Voor Trimetazidine geldt er dus zerotolerance.

‘Voor producten als cannabis, morfine of salbutamol is dat niet zo, daar moet een bepaalde drempelwaarde overschreden worden eer wij dat moeten melden aan het antidopingagentschap. Bij cannabis gebeurt dat zelfs maar in een op de tien gevallen, omdat de negen andere onder de drempelwaarde zitten.

‘Voor Trimetazidine moeten wij wel een ’technical letter’ volgen, die het WADA op 21 december 2020 heeft verstuurd. Dat bepaalt dat wij bij het vinden van de minste hoeveelheid Trimetazidine altijd moeten checken of ook er ook Lomerizine, een antimigrainemiddel, is aangetroffen in het staal. Trimetazidine kan immers een afbraakproduct daarvan zijn, als metaboliet, en zo gedetecteerd worden. In dat geval is er geen spraken van een positieve test.’

Aangezien het labo in Stockholm een positief resultaat rapporteerde, dan lijkt die piste toch afgesloten?

Van Eenoo: ‘Zeer waarschijnlijk, wel ja. Maar nogmaals: er zijn altijd uitzonderingen. Al moet de atleet in kwestie dat dan wel kunnen bewijzen. Bij cafeïne gold bijvoorbeeld vroeger een drempelwaarde van 12 microgram per milliliter. 99,99% van de grootste koffiedrinkers zaten daar altijd onder, maar toch waren er personen die konden bewijzen dat ze zelfs met een paar kopjes koffie boven die drempelwaarde gingen, wegens een zeldzame afwijking van hun metabolisme.

‘Het is dan aan de antidopinginstanties om te bekijken of het aangedragen bewijs, als uitzondering, plausibel is of niet.’

Er worden ook veel vraagtekens gezet bij de datum waarop het laboratorium in Stockholm het positieve staal heeft gerapporteerd. Op 8 februari, na de teamcompetitie op de Olympische Spelen en ruim zés weken na de afname van de staal op 25 december. De Russen ruiken een complot. En ook westerse media wijzen op die (te?) lange termijn. Is er een verklaring waarom de rapporteringstermijn van 20 dagen met 25 dagen werd overschreden?

Van Eenoo: ‘Er geldt inderdaad een termijn van 20 dagen, maar dat is een sterke áánbeveling, géén juridisch afdwingbare vereiste. Als een labo zo’n termijn een of meerdere keren overschrijdt, kan dat strafpunten van het WADA opleveren, maar dat kan perfect te verklaren zijn.

‘Er kunnen bijvoorbeeld logistieke problemen optreden, waaronder transport van het staal naar een lab in een ander land. Dat kan misschien een tijdje hebben geduurd. Tijdens bepaalde vakanties zoals de kerstperiode sluiten sommige laboratoria ook enkele dagen. Er kunnen ook, zoals overal, veel medewerkers uitgevallen zijn met een coronabesmetting, door de omikrongolf. Of misschien heeft het labo lang moeten wachten op een vervangonderdeel voor een defect toestel. En dat kan soms lang duren – dat hebben wij hier ook meegemaakt.

‘Wegens verschillende redenen kan een labo de termijn van 20 dagen dus niet halen. In coronatijden is dat zeker niet abnormaal. In ons labo in Gent halen wij zo een score van 98,5 procent, maar da’s geen honderd procent, hé.

‘Vergeet ook niet dat het om meer gaat dan het testen zelf. De positieve test moet worden gerapporteerd, het antidopingagentschap moet een dossier opstellen, de atleet moet worden verwittigd, er moet een tegenexpertise worden aangevraagd… Dat gebeurt niet met één druk op de knop. Zelfs die termijn van 45 dagen lijkt me dan niet zo overdreven. De testen op de Spelen zelf gaan uiteraard wel vlugger, omdat alles ter plaatse gebeurt.’

Dat het een positieve test van een topschaatsster betreft en dat het resultaat van zo’n bekend figuur als Valieva altijd bekend moet zijn voor de Spelen, is hier dus naast de kwestie?

Van Eenoo: ‘Absoluut, want elk staal wordt anoniem gecontroleerd. Als wij weten van wie de staal is, dan beginnen wij zelfs niet aan de testprocedure. Aan elk staal is een code verbonden. Als blijkt dat dat staal positief is, dan geven wij die code door in het rapporteringsysteem ADAMS, waar het WADA inzage in heeft.

‘Pas als het daarna in de pers komt, kunnen wij vermoeden dat het om het staal gaat dat bij ons een positief resultaat heeft opgeleverd. Ook de verontwaardiging daarover, moet je dus negeren. Van een doofpotoperatie kan geen sprake zijn.

‘Daarom wil ik ook benadrukken dat we zonder alle gegevens van het dossier Valieva sowieso nu niet kunnen veroordelen of verschonen – in welke richting dan ook. Zonder concrete kennis van de zaak zou niemand ook over complottheorieën mogen fantaseren.

‘We moeten vertrouwen hebben in het rechtssysteem. Daarvoor zijn er voldoende waarborgen ingebouwd om die onafhankelijkheid te vrijwaren.’

UPDATE: Volgens het Russische staatsnieuwsagentschap Tass heeft het Russische antidopingsagentschap (Rusada) hen laten weten dat de verwerking van Kamila Valieva’s dopingtest in het labo van Stockholm vertraging opgelopen als gevolg van een toenemende coronabesmettingen onder het labopersoneel met bijhorende quarantaineregels.