Nadia Comaneci: Little Miss Perfect

© GETTY
Peter Mangelschots

Nadia Comaneci is een levende legende, het grootste icoon dat de turnsport ooit heeft voortgebracht, maar voor ze het geluk vond, moest ze door diepe dalen gaan.

Dit portret verscheen in Sport/Voetbalmagazine van 16 november 2011.

Soms zeggen beelden meer dan woorden. Surf dus straks even naar onze website en zie hoe een frêle veertienjarige, het donkere haar met een wit lintje in een paardenstaart samengebonden, een aanloop neemt naar de brug met ongelijke leggers. Ze wipt vlot over de laagste, roteert rond de bovenste om na een handstand weer naar de laagste te zweven. Twintig seconden lang doorklieft ze de lucht en veert ze in perfecte hoeken tegen de leggers aan, de kaarsrecht gestrekte benen geen ogenblik verslappend, om ten slotte stokstijf te landen, de borst vooruit, de armen als de vleugels van een engel achteruitgestoken. De commentatoren jubelen, het Canadese publiek barst in een oorverdovend gejuich los.

Het meisje glimlacht even en stapt naar haar teammaatjes. Even is er consternatie: op het scorebord met de drie vakken, geschikt om scores als 9.40 of 9.65 weer te geven, verschijnt het ongewone 1.00. Het meisje kijkt even sip, ze is niet helemaal tevreden over haar opsprong, maar één punt is toch wel héél erg weinig – zou dat geen 9.00 moeten zijn? Tot haar beste vriendin haar een por geeft: ‘Ik denk dat het een tien is.’

Zoals op school

Nadia Comaneci wordt zo de eerste turnster ooit die op de Olympische Spelen – we schrijven Montréal 1976 – een tien haalt. Een cijfer dat tot dan ondenkbaar leek, want in feite geeft de jury ermee aan: hier kan niks nog boven, dit is de absolute en onverbeterbare perfectie. De kleine Roemeense (1m52, 39kg) gaat de geschiedenis in.

Het meisje met de paardenstaart stapt even terug de mat op om het publiek te groeten. Ze merkt het enthousiasme op de tribunes, maar is zich niet in het minst bewust van de draagwijdte van haar prestatie. “Ik was toen echt nog een kind”, zal ze daar dertig jaar later over zeggen. “Ik wist niet dat het toernooi zo belangrijk was, niemand had me dat verteld. Voor mij was het gewoon een competitie als een andere, ik voerde de oefeningen uit zonder er verder bij na te denken, zoals ik dat op school deed.”

Die school, dat is de turnacademie van de beruchte trainer Béla Károlyi in Onesti. Hij merkt de kleine Nadia op wanneer ze amper zeven jaar oud is en op de speelplaats van de lokale school radslagen uitvoert. Kort daarvoor is ze door haar moeder ingeschreven in de turnploeg van die school, in een poging om … het huiselijke meubilair te redden. “Ze wilde dat ik daar mijn energie zou kwijtraken”, vertelt Comaneci. “Ik was een hyperactief kind, sprong voortdurend op bedden en zetels tot die kraakten. Het turnen werd een uitlaatklep.” In de school van Károlyi wordt ze aan een streng regime onderworpen: elke dag zes tot acht uur trainen, afzien onder een harde coach. Over dat Oostblokregime werd weleens in termen van kindermishandeling gesproken, maar Comaneci zelf ziet dat enigszins anders: “Ik deed niets liever dan turnen! Poppen interesseerden me niet, jongens nog minder, en tv kijken mocht ik niet van mijn ouders – het regime van Ceausescu liet trouwens maar twee uur uitzending per dag toe. De meisjes op de sportschool waren mijn vriendinnetjes. Als ik in het weekend naar huis mocht, verveelde ik me. Dan wou ik weer bij mijn vriendinnetjes zijn.”

Fast forward naar 2011. Het gelukkige kind van destijds is nu een gelukkige vrouw van bijna vijftig. Een jonge moeder ook, want in juni 2006, op 44-jarige leeftijd, beviel ze van haar zoon Dylan. Niet toevallig een Engelse naam: Nadia Comaneci heeft een tweede leven opgebouwd in de Verenigde Staten, bezit de dubbele nationaliteit en is getrouwd met de Amerikaanse ex-turner Bart Conner. Conner was ook op die Spelen in 1976 en ging zelfs met haar op de foto. Hij is zich dat altijd blijven herinneren, zij niet. Voor haar was hij gewoon een blonde jongen zoals er dertien in een dozijn gingen. Twintig jaar later zouden ze trouwen, nadat hun wegen zich op een ongelooflijke manier opnieuw kruisten.

Momenteel runnen Bart and Nadia, zoals ze zich graag presenteren, de Bart Conner Gymnastics Academy (meer dan 1000 leerlingen), de Perfect 10 Production Company en verschillende sportwinkels. Ze geven het magazine International Gymnast uit en reizen rond om hun sport te promoten.

Een gelukkig leven dus? Vergeet het. Tussen het geluk van vroeger en nu ligt een decennium van onderdrukking, uitbuiting en mishandeling. In de hand gewerkt door de dictatuur van Nicolae Ceausescu.

Vertederend uithangbord

De Roemeense dictator houdt zijn land van 1965 tot 1989 in een ijzeren greep. Overal heeft de geheime politie, de Securitate, haar spionnen. Mensen worden afgeluisterd, worden opgepakt, verdwijnen. Het leven is hard, maar voor de buitenwereld wil Ceausescu een positief beeld ophangen. Zoals veel dictators grijpt hij daarvoor naar de sport. Hij wil een olympisch kampioen in het turnen! En twee wereldkampioenen! De gymnastiek is immers populair geworden, mede door het expressieve optreden van Olga Korbut in München 1972. Korbut was een ster, een bijna vertederend uithangbord voor de donkere natie die de USSR destijds was. Ceausescu wil dat voor Roemenië ook.

Goud halen op de Spelen, dat betekent de Sovjet-Unie verslaan. En meer bepaald Nellie Kim, de sterke gymnaste uit de toenmalige deelrepubliek Tadzjikistan. De voortekenen zijn alvast gunstig: in het olympisch testtoernooi in Montréal in 1975 wint Comaneci de allroundcompetitie en de proef op de balk. Bij de sprong, de grondoefening en de brug met ongelijke leggers wordt ze tweede, na Nellie Kim. En in maart 1976 zorgt ze op een toernooi in New York voor een primeur: de écht allereerste tien uit de geschiedenis. Kenners voorspellen dan: hou dat meisje in de gaten voor de OS van 1980. Het zou zo lang niet duren. Enkele maanden later is het al raak.

Bij de kwalificaties in de ploegencompetitie op de OS in Montréal haalt Comaneci meteen al die tien bij de verplichte oefening op de brug. Het is een mijlpaal in de sportgeschiedenis, maar Comaneci blijft haar eigen prestatie relativeren: “Het puntensysteem is redelijk ingewikkeld. In Montréal was iedereen ervan onder de indruk dat een veertienjarig meisje figuren uitvoerde die nog niet eens in dat systeem waren opgenomen. En dan nog quasi perfect. Dus dachten ze: misschien moeten we haar dan maar een tien geven.”

Het blijft zelfs niet bij die ene tien. Maar liefst zes keer zal ze de perfectie overdoen. Ze haalt goud op de brug, de balk en allround, zilver in de ploegencompetitie en brons bij de grondoefening. Ze is de jongste olympisch kampioene allround ooit, een record dat door de aangepaste leeftijdsregels voor eeuwig op de tabellen zal blijven.

Vandaag zou een atleet die zo’n fenomenale prestatie neerzet, omzwermd worden door de pers, maar in Montréal schermt de Roemeense federatie Comaneci totaal af. Ze wordt zo snel mogelijk naar haar thuisland gevlogen om de felicitaties van Ceausescu in ontvangst te nemen. Van dan af gaat het mis.

Boulimie

Nadia Comaneci krijgt de eretitel ‘heldin van de socialistische arbeid’ en dient ernaar te leven. Na het EK in 1977, waar ze haar titel van 1975 verlengt, ontslaan de officiële instanties Béla Károlyi als haar persoonlijke coach en in de plaats daarvan moet ze tegen haar zin in Boekarest gaan trainen. Ze slaapt in een internaat en ziet haar ouders nog minder dan vroeger. Het hele gezin komt trouwens onder druk, haar ouders gaan uit elkaar. Haar moeder Stefania en broertje Adrian krijgen een riante villa in de ambassadewijk van de hoofdstad, in de garage staat een Fiat met slechts drie cijfers op de nummerplaat – alleen weggelegd voor de hoge beschermelingen van het regime – en aanschuiven in winkels met karig gevulde rekken hoeft voortaan ook niet meer.

Maar Nadia zal dat allemaal worst wezen, het nieuwe leven maakt haar doodongelukkig. Ze krijgt te kampen met boulimie en komt met twaalf kilo extra aan de start van het WK in 1978. Károlyi, coach van de nationale ploeg, laat haar vier dagen niet eten. Ze haalt nog wel goud op de balk, maar op haar favoriete onderdeel, de brug, valt ze gewoon van de leggers. In het allround wordt ze pas vierde, de magie van kindster Comaneci is weg. Het turnen zelf begint haar tegen te steken. “Ze moest niet meer weten van dagelijks zeven uur trainen”, zegt haar vriendin en collega Teodora Ungureanu. “Ze veinsde blessures en op een dag dronk ze een kop bleekwater leeg.”

Een zelfmoordpoging? Alleszins de ultieme schreeuw om hulp. Die wordt gelukkig door het regime gehoord, Károlyi mag opnieuw haar trainer worden. Beetje bij beetje hervindt ze haar plezier in de sport. Ze slankt weer af en straalt als vanouds op het EK in 1979, waar ze haar derde opeenvolgende allroundtitel pakt, een record.

De OS van 1980 brengen de Roemeense turnsters naar het hol van de leeuw, Moskou. Hoe sterk ze er ook presteren, tegen een jury die vastbesloten is om het gastland het goud toe te kennen is niet op te tornen. Roemenië pakt zilver in de teamcompetitie en Comaneci zilver allround, nipt verslagen door Elena Davydova. Ze wordt wel olympisch kampioen op de balk en de grond. Moskou wordt meteen haar laatste echt grote toernooi. Hoewel ze pas officieel afscheid neemt van het turnen in 1984, houdt ze er in de praktijk al mee op in 1981, na de Universiade in Boekarest. Ze is dan amper twintig. Het meisje dat jarenlang op balk en brug boven de leegte balanceerde, valt daar nu keihard in.

Bont en blauw

Emile Cioran, de Roemeense filosoof van het pessimisme, beweerde dat er maar één manier was om met het leven om te gaan: je moet van wanhoop verwisselen zoals van hemd. In de jaren tachtig krijgt Nadia Comaneci daar uitgebreid de kans toe. Binnen haar eigen familie al om te beginnen: Stefania, een koele moeder, geeft alleen warmte aan haar talloze minnaars. Ze schopt schandaal en teert daarbij op de faam van haar dochter. Adrian gedraagt zich niet veel beter: als gedrogeerde skinhead trekt hij op met de grootste schoffies van Boekarest.

Op Béla Károlyi hoeft ze ook niet meer te rekenen, want na een exhibitietoernooi in 1981 ontvlucht die het regime van Ceausescu en blijft met zijn vrouw in de States. Comaneci is ook op dat toernooi, maar vindt dat ze haar land en haar familie niet in de steek kan laten en keert terug. Zij, die de dictatuur net niet de rug heeft toegekeerd, wordt voortaan bij elke stap in de gaten gehouden. Ze mag nog als gast naar de Spelen van 1984 in Los Angeles, maar is daar voortdurend omringd door agenten van Ceausescu. Nadien wordt haar verteld dat dit de laatste keer was dat ze het land heeft mogen verlaten. De jonge vrouw die als kind naar toernooien over de hele wereld afreisde, wordt nu opgesloten binnen de Roemeense staatsgrenzen. Ceausescu zet haar in een gouden kooi.

Nu ja, gouden … De verhouding van Comaneci tot de familie Ceausescu is altijd een bron van speculatie en onduidelijkheid geweest. Ze had privileges en profiteerde daar ook van. Naar de lessen aan de universiteit ging ze nooit en een betrekking als nationaal jeugdcoach gaf ze na enkele dagen op. “Ze had geen enkel doel meer in het leven,” getuigt Ungureanu, “alleen fuiven tot een gat in de ochtend.” Anderzijds laat het regime haar ook geen meter ruimte. Comaneci is niet alleen waardevol als icoon van de sport in Roemenië, ze wekt ook afgunst op. Afgunst van de man in de straat om haar geprivilegieerde status, maar evengoed jaloezie van de familie Ceausescu omdat ze nog altijd populairder is dan zij zelf zijn. Samen met graaf Dracula en tennisser Ilie Nastase is Comaneci immers het gezicht van de natie.

Het ergste van al is: Comaneci wordt ’toegewezen’ aan Nicu Ceausescu, de dertigjarige zoon van de dictator. Nicu is een rokkenjager en een gewelddadige dronkaard. Hij zaait terreur in Boekarest, rijdt zijn auto’s in de prak en heeft het recht om met de vrouwen van ministers te slapen. Comaneci komt in zijn entourage terecht, al is harem misschien een correcter woord. Over hoe het allemaal precies zat, heeft Comaneci nooit willen uitweiden. “Nicu was mijn baas, dus werden we uiteraard vaak samen gezien. Wat anderen daarachter zoeken, moeten zij weten. Het was gewoon mijn leven toen. Een nachtmerrie? Ach, door wat ik meegemaakt heb, ben ik geworden wie ik nu ben.”

De werkelijkheid is allicht schrijnender. Nicu eist haar meer en meer op. Wanneer ze in 1984 een flirt heeft met Ion Geolgau, de midvoor van Universitate Craiova, gaat Nicu door het lint. Hij pakt met de hulp van de Securitate de hele ploeg zo zwaar aan dat die amper nog in staat is om de laatste wedstrijden van het seizoen af te werken. Ook Comaneci zelf deelt steeds vaker in de klappen. “Als Nicu haar kwam oppikken, verborg ze zich”, vertelt haar moeder. “Maar ze kon Nicu niks weigeren. Vaak kwam ze bont en blauw weer thuis.”

Comaneci raakt uit de gratie. Vanaf 1987 wordt ze gedwongen om te gaan werken voor 35 dollar per maand, terwijl de Securitate haar nog altijd in het oog houdt. Ze heeft een affaire met een pompbediende en laaft zich aan een mengsel van witte wijn en cola. Van de gewezen Little Miss Perfect is niks meer over. Opgeblazen en ongelukkig besluit ze in 1989 dat het genoeg geweest is. Ze komt in contact met ene Constantin Panait, die haar voor 5000 dollar wil helpen het land te ontvluchten. Ze brengt alleen haar broer op de hoogte, uit vrees dat haar familie iets zou worden aangedaan. In november 1989, enkele weken voor het regime ineenstort en het volk zijn dictator executeert, trekt Comaneci met Panait en zes anderen in het holst van de nacht naar de Hongaarse grens. Urenlang waden ze door sneeuw en ijs, onderkoeld en doodsbang om opgepakt te worden. Maar ze halen het. Via Hongarije trekken ze naar Oostenrijk en dan naar de VS. Vrij!

Zwartste dagen

De ene wanhoop ruilen voor de andere … Comaneci is gevlucht met alleen de kleren die ze droeg. Haar medailles heeft ze achtergelaten, haar moeder denkt vermoedelijk dat ze dood is. En de zwaar besnorde Panait blijkt een rasechte mensensmokkelaar te zijn. Hij houdt haar letterlijk gevangen, sluit contracten af en regelt interviews, en steekt zelf het geld op zak. In de puriteinse Amerikaanse pers komt Comaneci onder vuur te liggen. Ze kleedt zich ordinair, draagt opzichtige make-up – ze weet allicht niet beter – en leeft samen met een man die getrouwd is en kinderen heeft. Panait laat inderdaad uitschijnen dat hij een relatie heeft met de ex-kampioene. Zijn vrouw wordt zelfs betaald om dat te bevestigen. Na een tijdje verhuizen ze naar Montréal, de stad waar het voor Comaneci allemaal begon, maar de omstandigheden zijn niet te vergelijken. Dit keer beleeft ze er de zwartste dagen uit haar leven. Voordien was ze staatsbezit, nu is ze de eigendom van een mensensmokkelaar. Ze begint te geloven dat het haar lot is …

Toch betekent Montréal in zekere zin ook haar redding, want daar wordt ze opgezocht door Alexandru Stefu, een rugbycoach die in 1978 Roemenië al ontvlucht is en in Canada werkt. Aan het gedrag van Comaneci, die zelfs contact weigert met haar oude coach Károlyi, merkt hij dat er iets niet pluis is. Achter de rug van Panait slaagt Comaneci erin om Stefu te vertellen dat ze inderdaad alle controle over haar leven heeft moeten afstaan. Stefu confronteert Panait, die er vanonder muist. Hij neemt wel al het geld, zowat 150.000 dollar, met zich mee.

Alle verdriet is dan nog niet voorbij, want haar redder Stefu komt kort nadien bij een duikongeval om het leven. Maar er is ook goed nieuws. Bart Conner ziet op tv het meisje met wie hij zo lang geleden op de foto was gegaan en zoekt haar op. Onder zijn impuls gaat ze weer trainen om haar overgewicht kwijt te raken en haar soepelheid te herwinnen. Ze spreken een aantal keren af en na de dood van Stefu nodigt Conner haar uit om naar Oklahoma te verhuizen. De vonk springt over tussen de twee voormalige olympiërs en eindelijk, eindelijk, treft Nadia Comaneci iemand die het echt goed met haar voorheeft.

Levende legende

Bart en Nadia, het wordt een match made in heaven. In 1996 trouwen ze, in Boekarest. Het is een bijna koninklijk huwelijk, want het ‘bevrijde’ Roemenië heeft zijn oude heldin weer helemaal in het hart gesloten. Twee jaar daarvoor is Comaneci voor het eerst teruggekeerd, bijna dag op dag vijf jaar nadat ze het land als een dief in de nacht had verlaten. Aan de vooravond van dat bezoek vertelt ze aan L’Equipe dat ze bang is: “Niet bang voor mijn veiligheid, maar bang dat ik er niet tegen opgewassen ben, bang dat ik de hele tijd zal huilen.” Ze pinkt inderdaad af en toe een traantje weg, maar het onthaal is groots. Ze wordt toegejuicht door het massaal samengestroomde volk en gefêteerd door president Iliescu. Dat valt dan weer niet bij iedereen in goede aarde: op de muren van Boekarest staan graffiti in de zin van ‘Iliescu = Ceausescu’ en een oude man vertelt: “Een revolutie in 1989? Alleen in het buitenland gelooft men dat hier toen een omwenteling heeft plaatsgevonden.”

Ondertussen komen Conner en Comaneci een keer of vijf per jaar naar Boekarest en naar haar familie. De rest van de tijd verblijft ze in Norman, Oklahoma, of ergens ter wereld voor promotionele doeleinden. Want Comaneci is nog altijd een levende legende. In 1999 was ze de eerste atlete ooit die uitgenodigd werd om voor de Verenigde Naties te spreken. De gelegenheid was de start van het Jaar van de Vrijwilliger. De naam Comaneci opent deuren die anders gesloten blijven. Ze wilde haar zoontje Dylan niet achterlaten toen ze naar de Spelen van 2008 trok, maar kreeg geen accreditatie voor hem. Jacques Rogge bracht dat persoonlijk in orde, terwijl hij kort ervoor nog een vraag van zwemlegende Mark Spitz had afgewezen met de woorden: “Het Amerikaanse comité moet hem uitnodigen, niet ik. Daarop maak ik geen uitzondering.” Voor Comaneci dus wel, Dylan Conner was de jongste officiële gast op de OS in Peking.

Op haar vijftigste ziet Nadia Comaneci er stralend uit. Ze is gelukkig met man en kind, ze werkt nog steeds aan haar lichaam en voelt zich beter dan ooit. Elke dag lijkt ze nog wat gelukkiger te worden. “Ik heb nooit geloofd dat perfectie bestaat,” glimlacht ze, “maar mijn leven vandaag begint er wel aardig op te gelijken.”

DOOR PETER MANGELSCHOTS

Ceausescu wil een olympisch kampioen in het turnen. En twee wereldkampioenen!

Van staatsbezit werd ze tot de eigendom van een mensensmokkelaar.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content