François Van der Elst was zonder enige twijfel een van de meest onderschatte voetballers van België. Hij maakte de fout veel te vroeg Anderlecht te verlaten.
Het liefst van al toefde François Van der Elst in de luwte. Niet dat hij geen interviews wilde geven, Van der Elst ontving je telkens weer met warmte en hartelijkheid, maar hij zocht die belangstelling niet op. Misschien dat hij daardoor nooit echt de waardering kreeg die hij verdiende. Terwijl de sluipschutter in zijn carrière levensbelangrijke doelpunten maakte en vooral door zijn snelheid en beweeglijkheid verdedigingen openscheurde. In de Europese finale van Anderlecht tegen West Ham United bijvoorbeeld, in 1976, toen hij twee keer scoorde en de bijnaam Mister Europe kreeg. Of als international toen hij in 1979 twee prachtgoals maakte in Schotland, een wedstrijd die de Rode Duivels een ticket voor het EK 1980 opleverde waarin België de finale zou spelen. Dat seizoen had Van der Elst op de Gouden Schoen gerekend. Maar hij werd pas tiende. Hij verbeet zijn ontgoocheling in alle stilte.
Als jonge voetballer trok François Van der Elst de aandacht van George Kessler. De eminente en op discipline gestelde trainer noemde Van der Elst de nieuwe Johan Cruijff. Niet één keer, maar bij herhaling. Hij liet hem op 17-jarige leeftijd in de eerste ploeg van Anderlecht debuteren, als invaller in een thuiswedstrijd tegen FC Diest. Maar een paar maanden later zat Van der Elst op de bank van het… tweede elftal. Vooral het lange haar van Swat had Kessler mateloos geïrriteerd. Hij wilde hem naar de kapper sturen, maar daar voelde Van der Elst niets voor. Dat hij iets niet uitvoerde wat hem werd opgelegd, dat was een zeldzaamheid voor de doorgaans braaf in het gareel lopende François Van der Elst. Het vertrek van Kessler was voor hem een bevrijding. Zijn grote doorbraak kwam er later, onder de meer vaderlijke Urbain Braems.
BLAUWE PLEKKEN
Tijdens het seizoen 1975/76 was François Van der Elst met 20 doelpunten de tweede beste goalgetter van de competitie. Het daaropvolgende seizoen werd hij wel topschutter, met de hulp van zijn ploegmaats. Voor de laatste competitiematch had Van der Elst negentien doelpunten gemaakt, hij stond net achter Jan Simoen van het toenmalige AS Oostende die 20 goals op zijn naam had staan. Laat Oostende en Anderlecht nu in de laatste competitiewedstrijd tegen elkaar spelen. Heel de ploeg speelde in dienst van Swat. Gille Van Binst bekommerde zich om Jan Simoen die gaan bal zou raken, zoals de verdediger dat voordien met de hem eigen flair had aangekondigd. En Van der Elst maakte twee goals in de door Anderlecht met 1-6 gewonnen wedstrijd. Beide doelpunten kwamen er op aangeven van Rob Rensenbrink die gemakkelijk zelf had kunnen scoren, maar het niet deed. Het toont hoe goed François Van der Elst in de groep lag.
Het daaropvolgende seizoen werd hij door de toenmalige trainer Raymond Goethals als rechtsachter neergezet. Van der Elst had eerder al eens op die positie gespeeld, in een bekerwedstrijd tegen Standard, toen Georges Heylens na drie minuten zijn kuitbeen brak. Anderlecht won met 2-1 en Van der Elst deed het meer dan behoorlijk. Maar het leek duidelijk dat zijn kracht in het aanvallende compartiment lag. Vandaar dat de nieuwe mutatie van Goethals vreemd was. Maar eigenlijk maakte het Swat niet veel uit. Van der Elst, bij de jeugd begonnen als midvoor, was het slachtoffer van zijn veelzijdigheid. Of je hem nu als verdediger neerzette, als middenvelder, pure rechtsbuiten of als aanvaller, het speelde geen rol. De positiewissel die Goethals doorvoerde aanzag hij dan ook niet als een degradatie. Hij kon met de uitleg van zijn trainer leven: dat er vanuit de achterste lijn meer pressie uitgeoefend moest worden.
Met Goethals had Van der Elst een uitstekende relatie. Onder de Brusselaar debuteerde hij in de nationale ploeg. Aanvankelijk als bankzitter. Hij moest altijd naast hem komen zitten. Na de match had hij overal blauwe plekken van Goethals’ elleboogstoten. De bondscoach sprong voortdurend recht en ging dan weer zitten, gewoonlijk op de schoot van Van der Elst. Hij smeet constant zijn sigaret weg, die Swat dan moest gaan oprapen.
SYLVESTER STALLONE
Zeven seizoenen stond François Van der Elst in de hoofdmacht van Anderlecht. De doelpunten die hij aantekende werden meer bewonderd in het buitenland dan hier. De gereputeerde Hennes Weisweiler had eerder al geprobeerd om Van der Elst voor FC Köln te strikken en overtuigde hem nu, in 1989, voor een avontuur bij het Amerikaanse New York Cosmos. Van der Elst leek toen de voorbode van een exodus van Europese voetballers naar de States. Hij was 25 jaar en voor het bedrag dat hem daar werd aangeboden, had hij acht jaar bij Anderlecht moeten voetballen.
Toch beschouwde hij achteraf deze transfer als de grootste vergissing uit zijn carrière. Eén keer per dag zeer monotone trainingen, banketten met Henry Kissinger of Sylvester Stallone,indrukwekkend mooie hotels, maar ook veel vliegtuigreizen, 170 uur in negen maanden, zo had Van der Elst het na zijn eerste seizoen berekend. Hij woonde in New Jersey, dat was wel even aanpassen voor iemand die komt uit het landelijke Mazenzele, een dorp aan de noordrand van het Pajottenland. Bij zijn aankomst in New York was Pelé, die op dat moment een pr-functie vervulde bij Cosmos, hem met een limousine komen ophalen op de luchthaven. Daarna begeleidde hij hem naar een groot hotel voor een persconferentie.
Maar het sprookje bleef niet duren. Toen Van der Elst in zijn tweede seizoen op de bank belandde, hield hij het voor bekeken. Hij voelde zich als voetballer achteruit gaan, zijn snelheid botte af, conditioneel stond hij nergens.
TWINTIG PINTEN
Het bleek toen François Van der Elst, de oudere broer van Leo Van der Elst, zijn carrière bij West Ham United mocht verderzetten. De Londende club herinnerde zich hem van de twee doelpunten die hij in de Europese finale van 1976 had gemaakt. Na de eerste training kroop Van der Elst op zijn knieën naar de kleedkamer. Hij moest in een oefenzaal één-tegen-één spelen tegen een jongen van zeventien. Die liet hem alle hoeken van het veld zien. Hoe Van der Elst ook probeerde te tackelen, hij kwam telkens een stap te laat. Na drie minuten stond hij al 4-1 achter. Als tweede training stond er een stratenloop over vijftien kilometer op het programma. Van der Elst arriveerde op het moment dat de anderen al naar huis waren.
In de eerste wedstrijden zag hij vooral ballen over zijn hoofd vliegen. De kortste weg naar de goal was voor West Ham United een lange bal, het middenveld werd gewoon overgeslagen. Toch paste hij zich aan in de Premier League en werd in het seizoen 1982/83 topschutter van de ploeg. Hij kon de ongedwongen sfeer best smaken. De spelers arriveerden maar een uur voor de wedstrijd, er liepen kinderen van de spelers rond in de kleedkamer en af en toe viel er een spelersvrouw de vestiaire binnen om kaarten te komen afhalen. Een paar minuten voor de aftrap stormde iedereen zonder opwarming het veld op. Na de match goten de meesten gemakkelijk twintig pinten naar binnen.
Maar toen de kinderen schoolplichtig werden, was de drang om naar België terug te keren te groot. Club Brugge wilde hem graag inlijven, op aandringen van… George Kessler die intussen duidelijk zijn verkeerde inschatting had ingezien. Maar de overgang struikelde over de transfersom. Standard, waar Raymond Goethals trainer was, verscheen op het toneel, maar het kwam niet tot een akkoord met West Ham United. Uiteindelijk belandde Van der Elst medio 1983 bij Lokeren, maar daar voelde hij zich geboycot door Preben Larsen die hem nooit aanspeelde als hij in de diepte spurtte. Hij zei er nooit iets van. Bovendien had Van der Elst het gevoel dat de supporters in hem een poenpakker zagen. In zo’n klimaat kon de sfeergevoelige Van der Elst niet gedijen. Toen hij in augustus 1983 in een wedstrijd een kuitbeenbreuk en gescheurde gewrichtsbanden opliep, had hij de moed niet meer om terug te vechten. Hij zette een punt achter zijn carrière. Ook al omdat hij zich na zijn blessure door de club onheus behandeld voelde. Ze stuurden hem een brief om zijn maandloon te komen ontvangen. Daarop stond: nul frank maandwedde, nul frank premies. Toen werd het zelfs Van der Elst te veel. Hij hing het rekeninguittreksel op in de kleedkamer en had het later nog vaak met een voor hem ongewone bitterheid over dat traumatische voorval.
GEDEMPTE STEM
Na zijn carrière kende François Van der Elst veel tegenslagen. Zijn zoon pleegde zelfmoord, zijn dochter kreeg kanker, zijn huwelijk was op de klippen gelopen, er waren financiële complicaties. Van der Elst raakte steeds meer in zichzelf gekeerd, hij verwerkte alle tegenslagen in stilte. Naar het voetbal ging hij nog zelden. Alleen op zijn 60e verjaardag gaf hij eens de aftrap van de wedstrijd tussen Anderlecht en Club Brugge. Samen met zijn kleinzoon Yarne, zijn oogappel. Van der Elst ontfermde zich over het snookerpalace dat hij in Opwijk openhield.
Het was een leven ver weg van de belangstelling. Zo had François Van der Elst het graag. Ook in zijn carrière was hij opvallend onopvallend, hij was en bleef een antivedette. Hij maakte nooit met iemand ruzie, hij haalde nooit de media met straffe uitspraken, hij praatte vaak met gedempte stem en liep geen moment naast zijn schoenen.
Op 1 januari kreeg François compleet onverwacht een hartstilstand. De week daarvoor had hij met zijn gabber Gille Van Binst nog ouwe verhalen opgerakeld. Er leek niets aan de hand te zijn. François Van der Elst overleed vorige week woensdag. Hij werd 62 jaar.
DOOR JACQUES SYS – FOTO’S BELGAIMAGE
George Kessler noemde Van der Elst de nieuwe Johan Cruijff. Vervolgens zette hij hem bij Anderlecht op de bank bij de… invallers.
