De trainer is niet de speler

Hij tackelde en kopte zich naar de Europese top, speelde bijrolletjes als assistent, sleepte zich naar het trainersdiploma, zweefde bij Reading tussen hemel en hel en is na een tussenstop bij zijn jeugdliefde de nieuwe T1 van Feyenoord. Een portret van Jaap Stam.

Het was ergens in de herfst van 2018. Op Carrington, het trainingscomplex van Manchester United, keek de bewaker vanuit zijn wachthokje met strenge blik naar de twee kale mannen op de achterbank van een taxi. Hij stelde zijn ogen scherp op de grootste van de twee en schreeuwde het uit. ‘ Oh my dear, it’s fucking Jaap Stam. The Dutch Destroyer. Welcome back, Jaap!‘ En de slagbomen zwaaiden open.

Bijna twintig jaar ervoor, in 1999, had de Nederlander met Manchester United voor een unieke treble getekend: Premier League, FA Cup en Champions League. Geweldige ploeg, grote namen. Peter Schmeichel, Gary en Phil Neville, Paul Scholes, Roy Keane, Ryan Giggs, David Beckham, Dwight Yorke, Andy Cole, Teddy Sheringham, Ole Gunnar Solskjær en de Rots van Kampen, in de zomer van 1998 voor goed 17 miljoen euro weggekocht bij PSV. Op dat moment een recordbedrag voor een Nederlandse voetballer, het vorige stond op naam van virtuoos Dennis Bergkamp, die in 1993 voor 11,5 miljoen van Ajax naar Inter verkaste.

Voetballen in de Premier League was vooral in intensiteit en tempo next level, merkte Stam, maar het vuur en de passie haalden ook in hem het beste naar boven. Verrassend voor iemand die tot de zomer van 1998 voor de weg der geleidelijkheid had gekozen. Amper zes jaar ervoor, op zijn twintigste, voetbalde hij nog bij de amateurs van DOS (Door Oefening Sterk) Kampen, het clubje uit zijn geboortedorp. Hij debuteerde bij FC Zwolle in het profvoetbal, ging voor twee jaar naar Cambuur Leeuwarden, speelde een half seizoen voor Willem II en trok in januari 1996 naar PSV, de toegangspoort tot Oranje. En op een dag kreeg hij een telefoontje van Sir Alex Ferguson. Of hij zin had om voor Manchester United te voetballen?

Bijna twee decennia later is hij nog altijd onnoemelijk populair in het Theatre of Dreams en in de stad, zo ondervindt hij tijdens zijn bezoek in september 2018. In Wing’s, het Chinese restaurant waar spelers en trainers van Man U sinds jaar en dag vaste klant zijn, komt de eigenaar hoogstpersoonlijk een bak kroepoek met pindasaus op tafel zetten. ‘Dit is Jaap Stamsaus. Echt waar. Voordat Jaap hier geregeld kwam eten, stond het niet op onze menukaart. Jaap vroeg op een dag waarom we geen satésaus serveerden. Ik ben op zoek gegaan naar een goed recept en heb het meteen op de kaart gezet. Jaap is de enige voetballer in al die jaren die ons menu heeft veranderd.’

En ook op Old Trafford, waar de fans zich opmaken voor een thuiswedstrijd tegen Wolverhampton Wanderers, zijn ze hem niet vergeten. Het nieuws dat The Dutch Destroyer net door een taxi in een van de straatjes rond het stadion is afgezet, verspreidt zich snel en enkele tellen later moet de kale ex-verdediger zich schuifelend een weg banen door de massa. In het stadion wordt hij met de nodige egards ontvangen. Aan de vipingang krijgt hij een tasje met shirts voor zijn kinderen en er is een tafel gereserveerd in de No. 7, de prestigieuze lounge genoemd naar de spelers die ooit het iconische nummer 7 droegen: George Best, Bryan Robson, Eric Cantona, David Beckham, Cristiano Ronaldo… De champagne slaat hij af, in een ander zaaltje wacht een biertje. Je kunt de mens uit Kampen halen, maar Kampen nooit uit de mens.

Sir Alex Ferguson, na zijn hersenbloeding voor het eerst opnieuw op Old Trafford, krijgt Stam ook in het vizier en wringt zich na het laatste fluitsignaal naar zijn ex-pupil. Er volgt een innige omhelzing en de twee kijken elkaar doordringend in de ogen. ‘Wat fijn om u in goede gezondheid te zien’, zegt Stam. Ferguson glundert. ‘Ik heb heel veel geluk en goede artsen gehad.’ Hij informeert naar het welzijn van de Nederlander en zijn gezin. Een mooi moment tussen twee mannen die grote successen hebben gedeeld en blij zijn elkaar weer te ontmoeten. Ook al was het afscheid, in 2001, pijnlijk.

Hij had zijn contract verlengd, maar het verrassende bod van Lazio – meer dan 25 miljoen euro – was een godsgeschenk om het gat in de Engelse begroting te helpen dichten. Jaren erna noemde Ferguson de verkoop van Stam een van de grootste fouten uit zijn trainerscarrière. Stam was ‘pissig en teleurgesteld’, maar belandde via Rome nog bij AC Milan en, in 2007, Ajax. Niet slecht. Zó verkeerd is het toch niet gelopen.

Nederlandse School

Eind december 2018, goed drie maanden na zijn trip down memory lane in Manchester, wordt Jaap Stam in het MAC3PARK Stadion als opvolger van John van ’t Schip voorgesteld. PEC Zwolle zit in vieze papieren en volgens een lokale journalist uit Overijssel is het volkomen logisch dat de club bij hem is uitgekomen. ‘PEC is op zoek naar iemand met een over-mijn-lijkmentaliteit’, zegt de man. Het team heeft, gaat hij verder, nood aan karakter en zelfvertrouwen. Eigenschappen waar hij als meedogenloze verdediger, met ronkende bijnamen als The Dutch Destroyer of The Beast, voor stond.

Stam countert de monoloog. ‘Niet iedereen kent mij als trainer. Het is niet dat je Jaap Stam binnenhaalt en dat we dan alleen maar gaan lopen, schoppen, rossen en tackles maken. Dat is absoluut niet het geval. Ik ben van de Nederlandse School en houd van aanvallend en attractief voetbal, in een bepaalde structuur.’

Als speler werkte hij met de top van het trainersgild – Alex Ferguson, Louis van Gaal, Dick Advocaat, Guus Hiddink, Carlo Ancelotti – en dat heeft sporen nagelaten. Het people management van Ferguson, die bikkelhard en tegelijk ook menselijk kon zijn, had indruk gemaakt en ook de manier waarop Sir Alex scoutte op voetballende kwaliteiten én persoonlijkheid, was een voorbeeld. En hij hield van de combinatie van topsport en vrijheid. Andere teams zaten in de aanloop naar een Champions Leaguewedstrijd dagenlang op trainingskamp, met de spelers van Man U verzamelde hij drie uur voor de wedstrijd. Na de maaltijd werd nog even gekaart of ging de televisie aan, zelfs in de kleedkamer werd nog naar paardenraces gekeken. ‘Lekker relaxed.’

Groter kon het contrast met Louis van Gaal, zijn coach bij Oranje, niet zijn. Alles werd gechronometreerd, zelfs de volgorde waarin spelers hun eten mochten opscheppen was in een systeem gegoten. ‘Nieuwe stafleden vertelden we nooit wat de regels waren. Dan zagen we een nieuwe fysiotherapeut van tafel opstaan om eten te halen en zaten we ons te verheugen op de uitbarsting van Louis. Die kwam binnen een paar seconden. Wij gieren van het lachen. Ach, iedere coach heeft zijn methodes. Je kunt van elke trainer iets leren, je ziet zelf wat goed is en wat niet. Dat neem je mee. Als trainer hoef je niet opnieuw het wiel uit te vinden, dat is er al. Je moet alleen met jouw ideeën het verschil zien te maken.’

Coaching à la carte

Hij stapt in het trainersvak in oktober 2009, anderhalf jaar na zijn afscheid als speler, bij wat toen nog FC Zwolle is. Een paar maanden als interim-trainer in een duobaan, na de winterstop als assistent van Art Langeler. Een gedwongen keuze van het clubbestuur: Stam heeft nog geen trainersdiploma’s. En dat zou nog wel een tijdje duren… Hij speelt nog graag mee op training, tot op het fanatieke af, en dwingt daardoor ook respect af, maar weet op dat moment niet eens of hij trainer wíl worden.

Hij zal goed drie jaar in Zwolle blijven, tot juni 2013, maar is dan ook al een tijdje aan de slag op De Toekomst, het oefencomplex van Ajax. Eerst als individuele coach, later als trainer van de verdedigers én assistent van Frank de Boer. In de zomer van 2014 krijgt hij zijn eerste klus als T1, van Jong Ajax, maar de club spreekt officieel van een duobaan met Andries Ulderink. Want: hij heeft nog áltijd geen trainerspapieren. Maar voor de jonge voetballers is duidelijk wie de baas is. ‘Jaap. Er komt wel iemand binnen in een kleedkamer’, getuigde Django Warmerdam, toen een jonkie op De Toekomst en nu bij FC Groningen, in Voetbal International. En ze zijn verbaasd over zijn tactische kennis. ‘Bij Jaap Stam denk je aan iemand die over lijken gaat, maar hij was juist heel erg met tactiek bezig en sprak spelers ook veel één op één.’ Coaching à la carte. Want, merkte hij in zijn carrière: iedereen op dezelfde manier benaderen werkt niet.

Het trainersbloed stroomt en in december 2014 valt zijn naam in Studio Voetbal, het praatprogramma op de Nederlandse Publieke Omroep, waar Co Adriaanse – docent op de Cursus Coach Betaald Voetbal – het over zijn leerling heeft. ‘Hij is gestopt. Opeens was hij er niet meer. Het was niet het niveau en of de hoeveelheid werk, maar hij had problemen met het in een klas zitten. Die dagen, waarop je met zeventien anderen in een lokaal moet luisteren naar docenten en experts, horen er nu eenmaal bij. Maar Jaap had klaslokaalangst. Doodzonde dat een speler met zo’n naam, zo’n goede vent, zijn diploma niet haalt.’ Zo ver komt het niet. De KNVB werkt voor Stam een project op maat uit, iets wat het de volgende jaren nog zal doen.

Hij kan meteen aan de slag in zijn favoriete voetballand, Engeland. Niet in de Premier League, maar daar net onder. In The Championship, bij Reading Football Club. Een cultuurshock. Voor hem én de spelers. Hij breekt met het kick and rush, dat er ingebakken zit, en zweert bij combinatievoetbal over de hele lengte van het veld. Niet de gemakkelijkste weg, blijkt al na de eerste rondootjes, wanneer de ballen alle kanten uitvliegen. Maar hij houdt vol en legt uit, toont voor en moedigt aan. Joey van den Berg, de enige Nederlander in de kern van de Royals, maakte Stam nog mee als assistent in Zwolle en is onder de indruk van diens ontwikkeling. ‘Zelden zal een voetballer zo anders zijn als trainer. Een schopper? Ik dacht het niet. Voetbal van achteren uit, alles wordt uitgedokterd.’

Hij parkeert Reading netjes op de derde plaats en plaatst de club voor de finale van de play-offs op Wembley, maar in de duurste voetbalwedstrijd ter wereld – promotie naar de Premier League is goed voor minstens 220 miljoen euro – sneuvelen de Royals in de strafschoppenserie tegen Huddersfield Town. Bevestigen blijkt moeilijk, maar dat zag hij na het vertrek van bepalende spelers aankomen. Vanuit de bestuurskamer wordt herhaaldelijk vers bloed aangekondigd, beloftes die de nieuwe Chinese eigenaars nooit kunnen hardmaken. Maar, getuigde iemand: ‘Hij bleef in zichzelf geloven en volhardde in zijn filosofie. Knap.’

In maart wordt hij de wacht aangezegd. Het ontslag voelt als een nederlaag, maar ook dat is onderdeel van het leerproces. Hij keert terug naar Nederland en zal enkele maanden training geven aan de jeugd van … VV Hoonhorst, een amateurclubje in Overijssel. Een voetbaldier. En wanneer PEC, goed acht maanden na zijn ontslag, aanklopt, trekt hij naar zijn jeugdliefde. De club voetbalt zich onder Stam uit de problemen. Moeizaam, want in maart – in volle degradatiestrijd – geraakt bekend dat hij in het nieuwe seizoen bij Feyenoord Giovanni van Bronckhorst zal opvolgen.

Een verrassing, want technisch directeur Martin van Geel bewoog hemel en aarde om Dick Advocaat – 71 jaar! – naar De Kuip te halen. Voor de Kleine Generaal, geschrokken door de negatieve reacties van Het Legioen, hoeft het niet. En dus schakelt Van Geel meteen naar de favoriet van de Vrienden van Feyenoord, de invloedrijke groep van investeerders die 49 procent van de aandelen van de club bezit en tijdens de winterstage in Marbella al had gesproken met een van Stams zaakwaarnemers. Moeilijk, zei die, want hij had getekend tot 2020. Met een biertje in de hand hadden de geslaagde zakenmannen een simpel antwoord klaar. ‘Als Feyenoord de trainer van PEC wil, dan krijgt Feyenoord de trainer van PEC.’ Of hoe de tweede keuze plots eerste keuze werd.

Met dank aan Voetbal International.