Met de kernramp in Tsjernobyl, dertig jaar geleden, viel ook het doek over FK Strojtel, een bloeiende club die droomde van profvoetbal en de deuren van zijn nieuwe stadion zou opengooien. Een verhaal over schoonheid, liefde voor de sport, verwoesting en controverse.
26 april 1986. Het leven in Pripjat, een stad op drie kilometer van Tsjernobyl, trekt zich op gang. Het moet een bijzondere dag worden voor de 50.000 inwoners van de stad, die al jaren op een monotoon ritme leven. Vroeg opstaan, vertrekken naar de kerncentrale, werken, opnieuw naar huis, eten, slapen. Vandaag wordt anders. In de namiddag mogen enkele jeugdploegjes van FK Strojtel Pripjat het nieuwe voetbalstadion – Avangard – van de stad inspelen. De generale repetitie voor de officiële opening op 1 mei, een symbolische dag in de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken.
Het clubje, midden de jaren zeventig door de inwoners gesticht, speelt zijn thuiswedstrijden op een klein veldje aan de rand van een bos, waar de teams zich in twee vervallen houten hutjes moeten verkleden. Maar: voetbal is steeds populairder in Pripjat, voor de thuiswedstrijden staan geregeld om en bij de 2000 toeschouwers achter een denkbeeldige omheining.
De stad en haar inwoners verdienden een mooier stadion, vond Vazili Kizima Trofimovitsj, gerespecteerd lid van de Communistische Partij die voor de ontwikkeling van de kerncentrale en de stad de Leninorde had gekregen. ‘Onze inwoners werken in vier shifts, dus hebben ze ook het recht om in hun schaarse vrije tijd een paar biertjes te drinken en in een comfortabel stadion naar het voetbal te kijken. Het nieuwe voetbalstadion is voor de stad net zo belangrijk als de nieuwe kernreactor, de vijfde, die we aan het bouwen zijn.’
Trofimovitsj en de partij, die het stadion had gefinancierd, zijn trots op Avangard. Vijfduizend plaatsen met de mogelijkheid om in de toekomst uit te breiden, een overdekte tribune, waar journalisten en partijleden een voorbehouden vak hadden, lichtmasten zodat er ook ’s avonds wedstrijden georganiseerd konden worden, kleedkamers en bergruimtes, een atletiekpiste…
Maar: er zou nooit een match in gespeeld worden. Een paar uur voor de start van het jeugdtoernooi worden steeds meer mensen in de stad ziek. Duizeligheid, hoesten, overgeven… Er sijpelen berichten door dat ook de inwoners van dorpen in de buurt misselijk zijn of diarree hebben. Op het moment dat de allerkleinsten van de stad hun kunstjes hadden moeten tonen, strijken de eerste helikopters op de nieuwe grasmat neer. Militairen in beschermende pakken nemen de stad over, wachtend op instructies.
Negentig kilometer zuidwaarts, in Borodijanka, staan de spelers van FC Masjinostrojtel op hun oefenveld. Er wordt een laatste keer getraind voor de halve finale van het regionale bekertoernooi van Kiev, dat de dag erna – 27 april – op het veld van FK Strojtel Pripjat wordt gespeeld. Ook daar landen helikopters, partij- en staatsfunctionarissen stappen naar spelers en trainer. ‘Jongens, ga maar naar huis. Jullie gaan morgen niet naar Pripjat.’
Op de dag van de wedstrijd is Pripjat door God en alleman verlaten. Exact 36 uur nadat reactor nummer 4 van de Kerncentrale VI Lenin in Tsjernobyl tijdens een test is ontploft, krijgen de inwoners het bevel om de stad te verlaten. ‘Een tijdelijke maatregel. Jullie kunnen binnen drie, vier dagen naar jullie huizen terugkeren.’ Ook dat zou nooit gebeuren.
De evacuatie, waarbij 1200 bussen worden ingezet, duurt amper vier uur. Een handvol spelers van de lokale voetbaltrots – onder wie kapitein Viktor Ponomarev – die in de kerncentrale, het ziekenhuis of bij de brandweer werken, blijven achter.
NEGENDE ATOMGRAD
Toen Apple, Facebook, eBay en Electronic Arts Games een hype werden, trokken duizenden techneuten naar Silicon Valley en San Francisco om er samen aan een nieuwe toekomst te bouwen. Meer dan vier decennia ervoor speelde zich in de Sovjet-Unie een gelijkaardig scenario af. Toen was kernenergie de nieuwe hype en Leonid Brezjnev, secretaris-generaal van de Communistische Partij, begon in een snel tempo aan de bouw van nieuwe nucleaire installaties.
Kerncentrale VI Lenin in Tsjernobyl, een piepklein stadje 90 kilometer ten noordoosten van Kiev, moest het nieuwe paradepaardje van de staat worden. Om de duizenden arbeiders en hun families, die in Kiev en Moskou vrij comfortabel leefden, te overtuigen om naar de middle of nowhere te verhuizen kondigde Breznjev de bouw van de negende atomgrad aan. Silicon Valley aan de boorden van de Pripjat, de rivier waar de nieuwe atoomstad naar genoemd werd.
Pripjat was een geheime stad. Niet terug te vinden op landkaarten van de USSR en omgeven door metershoge prikkeldraad, maar het straalde toch Sovjetgrandeur uit. Brede boulevards, nette appartementsgebouwen, scholen en ziekenhuizen, kindercrèches. Pripjat was een modelstad, symbool van een moderne Sovjet-Unie, waarin ook plaats was voor ontspanning: cinema’s, culturele centra, openbare zwembaden én een voetbalclub.
FK Strojtel (letterlijk vertaald Bouwer) werd midden de jaren zeventig door een handvol plaatselijke voetballiefhebbers gesticht. Een leuke manier om te ontspannen, meer verlangden ze niet. Plus: in de kerncentrale werken de vier ploegen 24/24, wekelijks een vast team samenstellen is onmogelijk. Tot de directie van de kerncentrale, partij-jongens die door Moskou naar Pripjat gekatapulteerd werden, beseft dat voetbalsucces bijdraagt tot de eigenwaarde van zijn werknemers.
Er worden spelers weggeplukt bij Tsjistogalovka, een buurgemeente waar de voetbalclub een goede reputatie in de regionale Oekraïense competities had opgebouwd. Onder anderen verdediger Victor Ponomarev, kapitein van de ploeg, verkast naar FK Strojtel, dat ook Stanislav Gontsjarenko – ex-Spartak Kiev – binnenhaalt. Het duo wordt de ruggengraat van de Bouwers, geleid door T1 Anatoli Sjepel, ex-international in de Sovjet-Unie, die met Dinamo Kiev en Dinamo Moskou twee titels in de Vysshaya Liga – eerste klasse – won.
De professionele voetbalteams in de Sovjet-Unie waren ingedeeld in drie afdelingen – Vysshaya Liga, Pervaya Liga en Vtoraya Liga -, onder de drie nationale afdelingen zijn de amateurteams ondergebracht in acht zones, waarvan de kampioenen onder elkaar uitmaken wie de stap naar het profvoetbal mag zetten. FK Strojtel voetbalt in zone 3 (Oekraïne), het vijfde niveau, maar het bestuur van de kerncentrale begint na een paar seizoenen stiekem van profvoetbal te dromen. Officieel mag het niet, maar de club haalt spelers binnen die wel op de loonlijst van Kerncentrale VI Lenin staan, maar de centrale nooit vanbinnen zullen zien. Betaald worden om te voetballen.
EEN NIEUWE ‘MODELSTAD’
FK Strojtel wordt een van de betere clubs in de regio rond Kiev en pakt in 1981 zijn eerste titel. Atomgrad danst op het ritme van het voetbal. De gemiddelde leeftijd van de inwoners van Pripjat schommelt rond de 26 jaar. Jonge, enthousiaste en ambitieuze gezinnen, van wie de kinderen vlot de weg naar de jeugdopleiding van de Bouwers vinden.
In de play-offs met de kampioenen van de acht andere zones – de laatste halte naar het profvoetbal – loopt het fout, maar wanneer de club in 1983 zijn derde opeenvolgende titel wint, komt de kerncentrale op 22 december – Dag van de arbeid in de energie-industrie – met heuglijk nieuws: reactor nummer 4 is twee dagen ervoor in gebruik genomen. Niemand die op dat moment vermoedt dat reactor nummer 4 de stad geen drie jaar later van de kaart zal vegen…
Een keer nog, in 1985, strandt FK Strojtel op vier punten van het grote doel – Vtoraya Liga, derde klasse – en worden de plannen voor het nieuwe voetbalstadion ontvouwd. ‘Avangard moet het symbool van onze ambities zijn’, klinkt het bij Vazili Kizima Trofimovitsj, apparatsjik van het centrale gezag in Moskou. Maar in de nacht van 25 op 26 april 1986, om 01.23 uur exact, wordt de geschiedenis van Pripjat definitief herschreven. Avangard zal tevergeefs op een eerste toeschouwer wachten…
Samen met meer dan de helft van de inwoners verhuist ook de club naar Slavoetytsj, 50 kilometer naar het oosten, waar een paar maanden na de kernramp een nieuwe stad is gebouwd. ‘Een modelstad, nóg mooier dan Pripjat’, vertelde Lidija Leonets – een van de pioniers – aan Cafébabel. Acht Sovjetrepublieken staan elk in voor het ontwerp en de bouw van een wijk, telkens mét zwembad, ziekenhuis en een sporthal. Er wordt nog gevoetbald, maar FK Strojtel Slavoetytsj – de nieuwe naam – sterft een snelle dood. In 1988, twee jaar na de kernramp, valt het doek over de voetbalclub.
LEVEN ZONDER DROMEN
Meer dan dertig jaar na datum is Pripjat een spookstad. De lege scholen, waar boeken en kinderpoppen kriskras door elkaar op de grond liggen, de verlaten zwembaden en geplunderde appartementen werden het decor in populaire videogames – Counter-Strike, S.T.A.L.K.E.R. en Call of Duty. De vetbetaalde heren van Top Gear stoven in 2014 door de desolate straten, Bruce Willis nam er enkele scenes van A Good Day to Die Hard op, Amerikaanse legertroepen houden er geregeld oefeningen.
En, ironisch genoeg: Pripjat is dé toeristische trekpleister in de regio. Voor 200 dollar (184 euro) leidt een gids met geigerteller de bezoekers langs de overwoekerde Lenin Boulevard en de roestige resten van het nieuwe amusementspark, dat vijf dagen na de kernramp de deuren zou openen. Lege botsautootjes, het reuzenrad: leuk voor een selfie. Op het plein voor het Polissia Hotel worden slangen, kikkers en konijnen gespot, in de bossen herten en everzwijnen.
De natuur heeft ook Avangard, dat dertig jaar geleden het pronkstuk van de voetbalclub moest worden, overgenomen. Op wat ooit de grasmat was, staan nu berken en populieren, die ook hun weg zoeken door de tarmac van de atletiekpiste. Alleen de smeedijzeren tourniquets herinneren nog aan een voetbalstadion. De betonnen tribune is bezaaid met kleverig mos, de houten bankjes van de zittribune zijn vermolmd. Trieste herinneringen aan een verloren generatie, aan het wrede lot van een voetbalclub.
In 2006, twintig jaar na de kernramp én de geplande halve finale, kwamen de ex-spelers van FK Strojtel en FC Masjinostrojtel Borodijanka toch nog samen op een veldje in de buurt van Kiev. Hun leven, gezondheid en dromen waren verwoest, maar die ene wedstrijd wilde niemand missen…
DOOR CHRIS TETAERT – FOTO GETTY
Een paar uur voor de start van het jeugdtoernooi werden steeds meer mensen in de stad ziek. Duizeligheid, hoesten, overgeven…
