Vijftig jaar geleden kwam bij een vliegtuigcrash bijna de voltallige ploeg van Manchester United om het leven. Sinds die noodlottige zesde februari 1958 zijn de ‘Busby Babes’ een legendarisch begrip en veroverde MU de wereld. Met dank aan de televisie.

Ten huize van Raf Willems steekt Van Morrison in de cd-speler. Dat is geen toeval. De Noord-Ierse zanger en muzikant past perfect in wat Willems omschrijft als het cultuurfenomeen dat aan de basis ligt van de grootsheid van zijn grote liefde, Manchester United. De 47-jarige, in Lier geboren voetbalminnaar is de auteur van talrijke boeken en verhalen, met als rode draad een warm pleidooi voor artistiek, creatief en sociaal voetbal. Het voetbal van Manchester United, kortom.

Als Willems praat over zijn geliefde sport, is een cursus onversneden sociologie nooit ver weg. De Celtic dream – want zo heet het cultuurfenomeen – ontstond in het midden van de negentiende eeuw. Ierse migranten slaan massaal op de vlucht voor de hongersnood in hun land en hopen op een beter leven in de mijnstreken rond Glasgow, in Schotland, en Manchester, in het noorden van Engeland.

“De strijd voor een beter leven, het weemoedig verlangen naar een land dat niet bestaat: dat is de Celtic dream“, vertelt Willems met Van Morrison op de achtergrond.

De hoop blijkt ijdel en vernedering en rechteloosheid zijn het lot van de ingeweken minderheden. Het voetbal wordt hun uitlaatklep voor de ellende. Ontstaan rond 1860 in het Victoriaanse Engeland is deze aanvankelijk elitaire balsport voor de burgerij een manier om de jeugd discipline bij te brengen. Willems: “Het Britse imperium heerste over de wereld. Voetballers waren de soldaten van de sport, tot meerdere eer en glorie van het systeem.”

Op het eind van de negentiende eeuw komt er een tegenbeweging op gang vanuit Schotland. Die mondt uit in football as a game of the working class. De onderdrukte immigranten gaan het voetbal gebruiken in hun sociale emancipatiestrijd als middel om een eigen identiteit te verwerven. Weg met het behoudsgezinde elitarisme, voortaan is het voetbal van iedereen. Met de introductie van de passing game zetten ze zich bewust af tegen het op discipline en atletisch vermogen gestoelde Engelse voetbal – het latere kick and rush. Voetbal moet mooi zijn. Het is entertainment dat de hardwerkende arbeidersklasse de misère even moet doen vergeten.

Magische Magyaren

De man die deze romantische voetbalfilosofie naar Engeland brengt, is een Italiaanse migrantenzoon. Louis Rocca is nog maar negentien als hij in 1902 Newton Heath, een voetbalclub genoemd naar het hoofddepot van de spoorwegen in Manchester, een nieuwe naam geeft. Manchester United is geboren. In 1945 presenteert hij Matt Busby als de nieuwe manager van de club. Busby is een Schot: zijn grootouders van moederskant zijn Ierse migranten die naar Glasgow waren gevlucht.

Willems: “Manchester United is van bij zijn oprichting in alle opzichten een on-Engelse club geweest. Het is ontstaan uit de Ierse diaspora, net als Celtic Glasgow overigens. Beide clubs hebben dezelfde geschiedenis. Niet toevallig verscheen er onlangs een boek met als titel: Celtic United.”

Busby, een voormalige Schotse international en speler van Manchester City (!), blaast Rocca’s filosofie nieuw leven in. Hij verheerlijkt de passing game, maar doet dit als eerste met Engelse spelers die hij zelf opleidt. Vanaf 1947 wordt hij met Manchester United vier keer tweede en ten slotte landskampioen in 1952. Dan waagt hij “een meestergok”, schrijft Willems in zijn recentste boek, Manchester United, rebels & betoverend: “Hij ontmantelt zijn te oud geworden successelectie en vervangt ze door de meest getalenteerde groep jonge spelers binnen één generatie in dezelfde club uit de Engelse voetbalgeschiedenis.”

Busby was met zijn jongens vijf keer op rij Engels jeugdkampioen geworden. In november 1953 neemt hij ze mee naar Wembley, waar Engeland het opneemt tegen Hongarije, op dat moment een van de beste landenteams ter wereld. De Magic Magyars vegen de vloer aan met de arrogante thuisploeg en winnen, aangevoerd door Ferenc Puskas, met 3-6. Busby glundert.

Willems: “Dat was de ultieme overwinning van de Schotse passing game op het Engelse kick-and-rush. De Hongaren zegden het zelf: we hebben het allemaal van de Schotten geleerd. Schotse trainers, vaak met een Ierse achtergrond, liggen aan de basis van de grote technische voetbalscholen overal ter wereld. Zij hebben het gedachtegoed van het technisch verzorgde voetbal overal verspreid. Het Oostenrijkse Wunderteam, de magische Hongaren, het Nederlandse totaalvoetbal uit de jaren 70: allemaal zijn ze schatplichtig aan de Ierse diaspora.”

Het drama van München

Busby maakt Manchester United met op een na uitsluitend door hemzelf geknede jongeren – gemiddelde leeftijd 22 jaar, vandaar hun koosnaam the Busby Babes – landskampioen in 1956 en 1957. Maar zijn ambities reiken verder: hij wil met Manchester United en zijn progressieve ideeën de wereld veroveren. In de pas opgerichte Europacup voor landskampioenen vindt hij zijn gedroomde podium.

In eigen land wordt hem dat niet in dank afgenomen. De conservatieve Engelse bond is radicaal tegen die Europese nieuwlichterij gekant en spuwt Manchester United uit. Busby echter, trouw aan het rebelse karakter van zijn club, volhardt en roeit tegen de stroom in. In 1957 verliest Manchester United pas in de halve finales tegen het ongenaakbare Real Madrid van Di Stefano, Puskas, Gento en Kopa.

Een jaar later ligt de weg naar de finale breed open. In de kwartfinales plaatsen de Busby Babes zich ten koste van Rode Ster Belgrado na een 3-3-gelijkspel in Joegoslavië. Het is hartje winter en er wordt gespeeld op een bevroren grasmat. Tijdens de terugvlucht naar Engeland maakt het vliegtuig een tussenlanding in München om bij te tanken. Over de Beierse luchthaven woedt een sneeuwstorm en de gezagvoerder vraagt uitstel van de vlucht.

Maar Busby wil naar huis. Over drie dagen wacht het competitieduel tegen Wolverhampton en de Engelse bond wil de partij niet uitstellen. Uiteindelijk wordt beslist om toch op te stijgen. De gevolgen zijn zwaar. Bij de derde poging raakt het vliegtuig van de startbaan en crasht.

Van de 43 inzittenden zijn er 21 op slag dood, onder wie zeven spelers. Duncan Edwards, de James Dean van de ploeg, overlijdt twee weken later. Vier spelers overleven de ramp. Ook Busby, die zwaargewond uit het wrak wordt gehaald, overleeft het.

Heel Engeland is in rouw. Van overal ter wereld stromen de rouwtelegrammen toe. Verteerd door schuldgevoelens laat Busby zich maandenlang niet zien op Old Trafford. Tot hij besluit om van de memorabele woorden van zijn voorzitter, ” Manchester will rise again“, zijn levensmotto te maken. Aangestoken door de onweerstaanbare levensdrang in de stad en de club neemt hij de draad weer op. “Het noodlot werd zijn lot”, vat Willems het treffend samen.

1968 en George Best

Ondanks hun kortstondige bestaan zijn de Busby Babes een begrip gebleven in het collectieve voetbalgeheugen. “De ramp heeft Manchester United wereldberoemd gemaakt”, zegt Willems een halve eeuw later. Of zoals hij schrijft in zijn boek: “De dag dat een elftal stierf, is de dag dat de legende ontstaat.”

Twee factoren hebben daarbij een doorslaggevende rol gespeeld. Minder dan tien jaar eerder boorde het vliegtuig van Torino zich in de Supergabasiliek, even buiten Turijn. Alle inzittenden, onder wie de achttien voetballers, kwamen om het leven. Torino was het Manchester United van Italië. Willems: “Een club die met aanvallend voetbal het catenaccio en het fascisme in hun hemd zette. Vijf keer op rij landskampioen geworden en de wereld rondreizend. Il grande Torino werden ze genoemd. Maar in 1949 was er nog geen televisie en dus zijn we het allemaal vergeten. De beelden van de gecrashte Busby Babes gingen de wereld rond.”

De tweede factor is wat zich tien jaar na de ramp afspeelt. In mei 1968 bereikt Manchester United de finale van de Europacup, de eerste uit zijn bestaan, en verslaat daarin Benfica Lissabon met 4-1. Busby is dan al een oude man. Met tien jaar vertraging is zijn missie volbracht.

“Als hij in de crash was gebleven, zou het wellicht niet zover zijn gekomen. Dan was het helemaal voorbij geweest. Dat zijn de details van de geschiedenis soms”, bedenkt Willems.

De eerste vijf jaar na de ramp gaat Busby door de woestijn. Dan komen de resultaten. Tussen 1963 en 1968 pakt Manchester United twee landstitels en bereikt het drie keer de Europese halve finales. Maar dan, in het magische jaar 1968, komt alles waar de club voor staat, wonderlijk mooi samen.

Tegen Benfica staat nog één overlevende van de vliegtuigramp op het veld: Bobby Charlton. Willems noemt hem de sleutelspeler in de wederopstanding. Hij maakt twee doelpunten. Na afloop vallen hij en Busby ontroerd in elkaars armen. Busby draagt de beker op aan “hen die stierven in München”. “Een loden last valt van hem af”, schrijft Willems.

Charlton vormt in 1968 met George Best en Denis Law een sensationeel middenveld. The Holy Trinity worden ze genoemd – de Heilige Drievuldigheid. Alle drie worden ze tussen 1964 en 1968 ook Europees voetballer van het jaar. Charlton is een Engelsman, Best een Noord-Ier, Law een Schot: beter is Manchesters oorsprong uit de Ierse diaspora niet samen te vatten.

Met Best loopt bij Manchester ook de voetballer die de rebellerende tijdsgeest beter dan wie ook verzinnebeeldt. Met zijn lange haren wordt hij de vijfde Beatle genoemd. Busby mag dan zijn grip op de tijdsgeest kwijt zijn (een jaar na de finale stapt hij op), hij heeft de verdienste Best te hebben ontdekt en gevormd. Willems: “Ik ben 100 procent zeker dat Best nooit in een andere club had gefunctioneerd. Precies omdat Busby hem liet zijn wie hij was. Busby voerde het individu hoog in zijn vaandel.”

Ajax avant la lettre

Met Best breekt een nieuw tijdperk aan. Groter contrast dan tussen hem en Bobby Charlton is moeilijk denkbaar. Maar hoewel hij grotendeels vergeten is geraakt buiten Engeland, kan Charltons aandeel in dit verhaal toch onmogelijk worden overschat.

Willems: “Eigenlijk past hij niet in de glamour en de rebellie die Manchester United altijd hebben getypeerd. Charlton was een wat gefrustreerde jongen, die na de ramp vooral levensmoeheid uitstraalde. Dat hij al vroeg kaal was, hielp ook al niet in de jaren 60 toen iedereen lang haar had. Maar als speler behoorde hij tot de allergrootsten: Pelézette hem altijd op dezelfde hoogte als zichzelf. Vandaag wordt hij betaald om overal in de wereld het gezicht van Manchester United te zijn.”

Rest de vraag: hoe zou de Europese voetbalgeschiedenis er hebben uitgezien zonder het drama van München? Willems aarzelt. “Welke weg zou het voetbal zijn opgegaan als die jeugd en die techniek zich tot volle wasdom hadden kunnen ontwikkelen? Ik weet het niet. Misschien had je een Ajax avant la lettre gekregen. Ik denk dat we een heel interessante periode hebben gemist door die ramp.” S

Raf Willems, ‘Manchester United, rebels & betoverend.

Portret van een club. Van Billy Meredith tot Cristiano Ronaldo’, 298 pagina’s, Uitgeverij De Arbeiderspers/Het Sporthuis.

door jan hauspie

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content