Een middag op stap door Moskou. Heeft het bereiken van de tweede ronde de Rus verzoend met zijn nationale ploeg? En hoe zit dat nu met dat nationalisme en die religieuze trots?
Of ik na twee weken Rusland een totaal verkeerd beeld heb van de inwoners van deze uitgestrekte republiek? Ik vind hen gemiddeld vriendelijk in de omgang, behulpzaam, attent in het verkeer en zeer westers. Smartphone in de hand, modieuze auto onder de kont en hun supermarkten puilen uit van de westerse producten: Lays, Pringles, President, allerlei soorten chocolade, chianti, bordeaux, Chileense wijnen van Torres… Een mens hoeft zich niet verdwaald te voelen.
Hoezo, was er dan geen boycot? Geen sancties van de EU? Joost Bosman lacht. Hij komt al 25 jaar in Rusland en woont hier de laatste paar jaar permanent, als correspondent voor een aantal Nederlandse bladen. Voor Sport/Voetbalmagazine maakte hij voorafgaand aan dit toernooi enkele verhalen. Daags na de derde groepswedstrijd van Rusland hebben we afgesproken om bij te praten.
Op weg naar het restaurant verbaast hij zich over de commentaren op de Russische tv. Hoe positief die waren, ondanks de 0-3-nederlaag tegen Uruguay. Nu worden de wedstrijden uitgezonden op het eerste net en is dat altijd wel staatsgezind in aanpak, maar dat die ook is doorgedrongen tot in de sport, verrast hem. ‘Ze deden na de wedstrijd letterlijk alle moeite om goeie momenten te vinden. Een goeie actie, een goeie pass. Dat er uiteindelijk zwaar werd verloren en iedereen weer met de voeten op de grond stond, daar tilde men niet zwaar aan.’
Het duurde een tijdje voor het toernooi begon te leven, bevestigt hij onze indruk. Bosman: ‘Ik denk omdat Rusland in het verleden op een toernooi slecht presteerde. Of ze deden niet mee, of ze gingen er kansloos uit. Maar dan had je die vijf goals in de openingswedstrijd… Ook dat is Russisch: als het dan een keer goed gaat, slaat het hélemaal om. Die tweede ronde vinden ze fantastisch, al blijven Russen in de eerste plaats supporteren voor hun team, of dat nu Dinamo is, Lokomotiv of Spartak. De vader van een vriend van mij hier, Joeri, lééft voor Dinamo. Hij heeft tegen zijn vrouw gezegd, voor ze trouwden: ik trouw met je, maar je moet beseffen dat Dinamo voor mij op de eerste plaats komt. Maar Joera, antwoordde ze – Joera is het verkleinwoordje voor Joeri – ik vind dat helemaal niet erg, want je geeft me al zoveel liefde! Zo’n lief stel. Elke wedstrijd gaat die kijken, hij is een oud-journalist en heeft een boek geschreven over Dinamo, over Lev Jasjin ook, en hij heeft het scenario van de speelfilm die dit najaar over hem wordt gemaakt, op feitelijke fouten nagelezen. En hij heeft er gevonden.’
Rusland heeft een moderne levensstijl, maar is qua normen en waarden héél conservatief.’ Joost Bosman
Een speelfilm over Jasjin? Bosman lacht. ‘Ja, geen documentaire. Een fictiefilm, met allerlei anekdotes uit zijn leven. Voor een wedstrijd met het wereldteam nam Jasjin Sovjetstropdassen mee. Dat soort kleine verhaaltjes. Zijn weduwe leeft nog. Het bijzondere is dat het budget ontoereikend is om alle scenes te draaien die ze willen. Dus schreef zijn weduwe een lieve brief aan Poetin met de vraag om hij hun project wilde steunen. Ze kreeg een even vriendelijke brief terug, wellicht niet van Poetin zelf, maar van zijn secretariaat. ‘Wij ondersteunen uw project’, stond erin. Maar er kwam geen kopeke vrij. Typisch.’
Zijn de Russische voetballers nu vedetten in hun land? Bosman: ‘Neen. Je ziet hen ook niet in het straatbeeld op de reclames. Wel Ronaldo of Messi. Hun voetballers zijn niet bekend genoeg, er zit er maar eentje in het buitenland. Fjodor Smolov moest hun vedette worden, maar die valt tegen. De Volkskrant had een serie over alle speelsteden en over een voetballer die daar vandaan kwam. Smolov was ooit bij Feyenoord, maar toen ze naar Saransk trokken en daar vragen stelden, bleek dat niemand in Saransk Smolov kende… Ronaldo ja, die kenden ze, en Messi. Misschien heeft het te maken met de lage verwachtingen, waardoor zij voor bedrijven niet zo interessant zijn.’
Kaasmaker uit Duitsland
De tent die we vinden is hip, de bediening snel, het meisje dat ons bedient oogt leuk, met een moderne tattoo. Vriendelijk, Russisch én het Engels machtig. Al snel komt ons gerecht op tafel, een slaatje. Joost moet nog een tijdje op het zijne wachten. Ook dat is Russisch, het begrip ‘samen eten’ geldt hier niet. Wat klaar is, komt op tafel, zelfs al is het eten van je gesprekspartner pas een kwartiertje later klaar.
Hebben wij een verkeerd beeld van Rusland? Bosman: ‘Afgezien nog van het WK: als je alleen in hartje Moskou komt, heb je géén beeld van Rusland. Dit is een wereldstad. Ik ben hier in de nadagen van de Sovjet-Unie nog geweest, in 1991, dat was een wereld van verschil met nu. Er is gigantisch gebouwd en vernieuwd. Vroeger lag er één ringweg, nu een tweede en een derde. Pas als je 50 kilometer de stad uit gaat, kom je in het oude Rusland. Daar zie je nog armoede. Een hoofdstad is altijd een visitekaartje, met het WK al helemaal.’
In razend tempo ontwikkelt Moskou zich ook ecologisch. Twee jaar geleden werden parkeertarieven ingevoerd, vroeger was alles gratis. Er zijn fietsstroken (waarop af en toe wel een auto parkeert) en er is zelfs een systeem van deelfietsen, al zie je ze amper rijden. Voorzichtige stapjes. Bosman: ‘Het ziet er allemaal veel beter uit. In de metro hangen schermpjes waar je voetbal kunt kijken. De politie heeft ook Engels geleerd, naar ’t schijnt. Twee dagen voor het WK begon, heb ik toch een testje gedaan. Ik stond aan het Kremlin en vroeg naar het Bolsjojtheater. Makkelijk uit te leggen, straat rechtdoor en dan links. De eerste agent zei in gammel Engels dat hij geen Engels sprak. De tweede zei in het Russisch dat hij me niet verstond. Drie anderen keken wat glazig. De zesde zei: ja, ik spreek Engels, maar hij haalde er toch nummer zeven bij. Een dame. Zij gidste me perfect. Maar goed, dat is een beetje flauw en het maakt ook niet zoveel uit. Ze zijn wel merkbaar vriendelijker dan normaal.’
Hebben de sancties tegen Rusland en vice versa dan geen gevolgen? In de supermarkten zien we alle luxe. Bosman: ‘Heel wat Europese producten zijn er toch niet meer, hoor. Wat je ziet, komt uit grote voorraden. Ooit moet dat stoppen, al moet ik zeggen: die sancties duren inmiddels toch al vier jaar. Het heeft de binnenlandse productie wel een boost gegeven. Er worden nu lekkere Russische kazen gemaakt. Een paar jaar terug waren die niet te vreten: plastic zonder smaak, niet eens op basis van melk maar van olijfolie. Ik ken iemand die zo’n 70 kilometer buiten Moskou woont, die na het invoeren van die sancties op die markt is gesprongen. Van IT’er werd hij kaasboer. Alles verkocht, huis, auto, job opgegeven en een fabriekje buiten Moskou opgestart. Zijn kennis komt van een Russische kaasmaker die in Duitsland werkte, alle recepten kende en behoorlijk nationalistisch was. Die heeft hij via het internet gevonden en teruggehaald. Er worden ook sancties ontweken. Je hoort verhalen over mosselen uit Wit-Rusland, terwijl dat land helemaal geen zee heeft. Of inktvis uit Kazachstan… Nieuwe etiketten erop, stempel en doorvliegen. Uiteraard komt dat uit de EU. Dat zijn de trucs. Aan de andere kant: de prijzen verhogen, de inflatie neemt toe. Mensen hebben er wel onder geleden. En nogmaals: dit is Moskou, in de provincie heb je dat allemaal niet.’
Amerikaantje
Op weg naar het trainingskamp van de Rode Duivels komen we in die provincie, waar je ze ziet, de kleine eenmansbedrijfjes, garages, kleine bouwbedrijfjes, winkeltjes, groentekraampjes met veel fruit. Het is moeilijk om werk te vinden, ook in Moskou, beaamt Bosman. Gastarbeiders uit Centraal-Azië, de Kaukasus, komen hier alle klusjes doen. Die kunnen vaak werk vinden, banen die Russen zelf niet meer willen.
Zijn Russen dan blij met dit duurste WK ooit? Bosman: ‘Er wordt wel wat gemord over de kostprijs, maar tegelijk zijn ze ook trots. Russen hebben een beetje een minderwaardigheidscomplex tegenover de buitenwereld en als ze dit toernooi dan krijgen én de organisatie is uitstekend, maakt hen dat toch ook fier op hun land. Alles is hier het duurste: Sotsji had de duurste Olympische Winterspelen, Rusland nu het duurste WK voetbal.’
Wat wil Poetin ermee bereiken? Bosman: ‘Aanzien in de wereld. Een beetje uit het verdomhoekje komen, iets tonen, na Oekraïne, Syrië, de moordpoging op Sergej en JoeliaSkripal, de dopingaffaires, de rellen in Frankrijk tijdens het EK… Hooligans trainen hier, in de bossen van Moskou. Er werd gezegd over de rellen in Marseille, die militaristisch zijn aangepakt, dat ze gestuurd werden door het regime. Dat geloof ik niet, die jongens hebben geen seintje nodig. Maar het Kremlin hield hen ook niet tegen. Hij beweert het tegendeel, maar een beetje chaos in Europa komt Poetin best uit.’
En de chaos in eigen land? Hoe gaat hij om met de drang naar autonomie van de deelrepublieken? Bosman: ‘De Tsjetsjenen zijn Poetins Angstgegner, met hen hebben ze al twee oorlogen gevoerd. Nu zitten ze aan de kant van Rusland. Vader Kadyrov is opgeblazen in Grozny, zijn zoon Ramzan is zijn opvolger als president van de deelrepubliek. Die heeft zich ontwikkeld tot een ongekende bruut van wie wordt gezegd, door mensenrechtenorganisaties, dat hij zelf mensen heeft vermoord. Voor hem zijn ze als de dood. Hij heeft zijn eigen milities, die in Oost-Oekraïne tegen de Russen vechten.’
Is er vrijheid van meningsuiting? Kun je een mening kwijt? Bosman: ‘Ja hoor. Het punt is: ze doen het slim, stiekem, niet meer te vergelijken met de Sovjettijd. Zodra je op bijvoorbeeld een blog meer dan 3000 volgers hebt, moet je je officieel laten registreren als massamedium. Dan begin je een zekere aandacht te krijgen en word je in hun ogen gevaarlijk. Heel link eigenlijk, heel slim.’
Maar eigenlijk lijken ze in alles Amerikaans. Burger King, McDonald’s, Coca-Cola… Om de hoek van ons hotel, op het platteland, had er eentje zijn Hummer voor de deur geparkeerd. Op weg naar het Spartak Stadion passeer je zelfs de Las Vegas Shopping, inclusief zo’n fake Romeinse poort, zoals je die ook in de woestijn van Nevada ziet. Bosman lacht: ‘Dat is heel grappig. Zo is het, precies zoals je het zegt. Je ziet het ook vaak in de Arabische wereld. Aan de ene kant schelden op Amerika, hen beschuldigen van alles, maar tegelijk willen ze allemaal Marlboro roken en Coca-Cola drinken. Materieel gezien willen ze westers leven, maar anderzijds is Rusland – de grote steden iets minder – een diep conservatief land. Ze gaan niet direct op homojacht, maar loop hier als man hand in hand met je man en je krijgt wat naar je hoofd, of een beuk tegen je schouder. Vreselijk. Dat is hun conservatieve aard, gevoed door de Russisch-orthodoxe kerk. Dat is het dubbele aan Rusland: moderne levensstijl, maar qua normen en waarden héél conservatief.’
Hun geloof beleven ze veelal individueel. Mensen gaan naar de kerk, kussen de iconen, slaan kruisen, kussen de iconen nog een keer en gaan dan weer weg. Het is onder Poetin wel sterker geworden. Poetin en de patriarch zijn opnieuw twee handen op één buik, terwijl hij met zijn KGB indertijd de kerk jarenlang heeft vervolgd. Bosman: ‘Dat moet voor Poetin zelf héél dubbel zijn geweest, want zijn moeder heeft hem gedoopt. Ik denk dat Poetin altijd een gelovige is geweest.’
Tenslotte nog dit: voelt Joost zich na al die jaren al een beetje thuis in Moskou? ‘Thuis niet, maar ik geraak er wel een beetje aan gewend. Moskou is groot, niet te behappen haast. Unheimisch noem ik het. Op straat kunnen Russen vreselijk zijn. Ze kijken chagrijnig, lopen tegen je aan. Als je vrolijk doet tegen een verkoopster, dan kijken ze je verbaasd aan, maar zeggen ze wel schuchter: graag gedaan en ‘kom nog eens terug’. Dat is een standaardzin van vroeger. Maar een glimlach in de metro vinden ze heel raar, het wordt zelfs als bedreigend gezien: wat moet die van me? Maar zodra je ergens wordt uitgenodigd, is het direct: kom zitten, hier is een glas wodka, arm rond de schouder. Dan krijg je direct een heel warm gevoel. Negen jaar geleden ontmoette ik een jongen in de trein, we raakten aan de praat, rookten wat, dronken een glas en kijk: ik had hem vanmorgen nog aan de lijn. We zijn nog steeds vrienden. Je moet hier echt eens gaan reizen met de trein. Dat is sowieso leuk en zeker als je wat Russisch spreekt. Dan kan het dat ze je een stuk kip geven of een ei. Ze hebben vaak hun eten bij, al kun je onderweg in de stations ook wel wat kopen. De achterdocht in het begin is hier gewoon wat groter. Ze houden van hoekjes met gordijntjes, hekken rond hun huis. Mensen zijn wat meer gesteld op privacy. Ze zeggen zelf: wij wonen in een land vol gekken. Geef toe: dat zeggen wij toch nooit?’
Op de foto met Salah
Het was Ramzan Kadyrov die de Egyptische ploeg – Tsjetjenen zijn moslims – uitnodigde om hun kamp op te slaan in Grozny. Daar ontstond tijdens dit WK een schandaal over. Mensen rond de entourage van Mo Salah vertelden CNN dat Salah weg wilde uit Rusland voor de laatste wedstrijd. De Egyptische vedette voelde zich misbruikt door Kadyrov, die Salah op een dag wakker belde en hem sommeerde om naar het stadion te komen, waar hij samen met de leider op de foto moest. Salah voelde zich gebruikt in een politieke strijd en was daar zeer boos om. Uiteindelijk koelde alles en deed Salah tegen Saudi-Arabië nog gewoon mee. Hij scoorde zelfs.
