Sprekende beelden

In de PhotoVoice-projecten die vandaag wereldwijd lopen, worden mensen met eenzelfde kwetsbaarheid (zoals armoede, dakloosheid, psychische aandoening) samengebracht. Alle deelnemers gaan individueel aan de slag met een camera om hun dagelijkse realiteit in beeld te brengen: hun ervaringen, bezorgdheden, moeilijkheden, zwaktes en sterktes, enzovoort.

Wat helpt mensen met een psychische kwetsbaarheid om een bevredigend, hoopvol leven te leiden? In PhotoVoice-projecten vertellen zij het met foto’s aan elkaar én de samenleving.

We doen het allemaal: wat we in ons leven belangrijk vinden op de lichtgevoelige plaat vastleggen en delen met anderen. Foto’s zijn nu eenmaal een leuke, creatieve manier om onze verhalen te vertellen. En soms zeggen ze ook gewoon meer dan woorden of zijn ze eenvoudig nodig om een realiteit helemaal te vatten. Dat hebben ook de reclamejongens en nieuwsverslaggevers begrepen. Zonder beeld komt een gesproken boodschap minder sterk binnen. En zelfs als de boodschap maar weinig gehoord wordt, is er altijd nog het beeld, dat op je netvlies kleeft, aan je emoties appelleert en je beïnvloedt in je denken en doen.

Uit de marge

Ook wie ‘in de marge’ leeft en weinig gehoord wordt, kan dankbaar gebruikmaken van de kracht van beelden. Om alsnog gehoord te worden. Vanuit die gedachte ontwikkelde professor Caroline Wang aan de University of Michigan in de jaren 90 PhotoVoice. In de PhotoVoice-projecten die vandaag wereldwijd lopen, worden mensen met eenzelfde kwetsbaarheid (zoals armoede, dakloosheid, psychische aandoening) samengebracht. Alle deelnemers gaan individueel aan de slag met een camera om hun dagelijkse realiteit in beeld te brengen: hun ervaringen, bezorgdheden, moeilijkheden, zwaktes en sterktes, enzovoort. De foto’s worden in groep getoond en besproken, en gaandeweg voelen de deelnemers zich empowered als individu én als groep in een maatschappij die de neiging heeft zich af te schermen van alles wat ‘raakt’ of een stigma draagt. De foto’s die in een fototentoonstelling, ter afsluiting van het project, met het brede publiek worden gedeeld, kunnen dat stigma helpen verminderen. En ze kunnen beleidsmakers inspireren om veranderingen door te voeren die echt het verschil maken voor de mensen achter de lens. Via hun foto’s delen zij ‘als experts van hun eigen leven’ heel wat ervaringsdeskundigheid.

Persoonlijk herstel

Dat uitgangspunt van PhotoVoice – dat mensen experts van hun eigen leven zijn – sluit naadloos aan bij de huidige visie binnen onze geestelijke gezondheidszorg op ‘persoonlijk herstel’: als expert van je eigen leven weet je zelf het beste wat je kracht en energie geeft om ondanks je symptomen of beperkingen toch een bevredigend, hoopvol leven te leiden. Concreet moet je dus achterhalen wat voor jou in je dagelijkse leven van betekenis is, om er nog meer op in te zetten en ook je medemensen daarvan bewust te maken, zodat zij je gepast steunen.

Hulpverleners kunnen je helpen om daar een zicht op te krijgen door je rond herstelthema’s in interviews en focusgroepen te bevragen, zoals dat klassiek gebeurt. Maar niet iedere kwetsbare persoon is verbaal even sterk of kan zonder meer concreet invullen wat voor hem van betekenis is. Voor sommigen lukt dat beter aan de hand van iets kleins, een anekdote bij een foto, die als kader en houvast dient.

PhotoVoice lijkt dus bij uitstek geschikt om mensen alsnog een eigen stem over persoonlijk herstel te geven. Dat blijkt ook uit onderzoek van psycholoog Tom Vansteenkiste (Zorggroep Multiversum vzw De Link). Met de inhoudelijke ondersteuning en onder supervisie van professor Manuel Morrens (Universiteit Antwerpen) en professor Gerben Westerhof (Universiteit Twente) startte hij in 2013 een PhotoVoice-onderzoeksproject bij de psychiatrische voorzieningen van Zorggroep Multiversum, met 2 groepen van in totaal 18 cliënten. Inmiddels zijn ook andere zorgvoorzieningen met PhotoVoice van start gegaan en werd de methodiek vertaald naar het brede publiek, in de vorm van PhotoVoice-workshops in verschillende organisaties, waaronder de HerstelAcademie.

Door elkaars foto's te zien gingen ze soms ook met andere ogen naar eigen ervaringen kijken.
Door elkaars foto’s te zien gingen ze soms ook met andere ogen naar eigen ervaringen kijken.© GETTY

Groepsdynamiek

“De deelnemers met een ernstige psychiatrische problematiek uit ons PhotoVoice-onderzoeksproject kwamen wekelijks bijeen over een periode van 10 weken”, blikt Tom Vansteenkiste terug. “We kozen voor een locatie met een ongedwongen sfeer, buiten de muren van de psychiatrische voorzieningen. Om richting te geven aan wat ze in hun leefwereld konden fotograferen, vroegen we de deelnemers te focussen op wat hen energie of een goed gevoel gaf. Met de foto’s die ze meebrachten, inspireerden ze elkaar om week na week weer nieuwe foto’s mee te brengen. Gaandeweg gingen ze de foto’s ook steeds meer betekenis verlenen in de context van persoonlijk herstel. Ze herkenden dingen bij elkaar, maar zagen ook verschillen, waardoor ze soms ook met andere ogen naar eigen ervaringen gingen kijken. Niet alleen hun eigen verhalen kregen steeds meer vorm, er ontstonden ook verhalen over de foto’s heen. En behalve over herstel gingen ze hoe langer hoe meer ook over andere dingen met elkaar in gesprek. De schroom om met elkaar sociaal contact aan te gaan verminderde wellicht ook sneller omdat ze elkaar via de foto’s al meteen een heel directe inkijk in hun persoonlijke leefwereld gunden.”

Kleine verhalen

“De foto’s die de deelnemers aanleverden, waren zelden foto’s van ‘grootse’ momenten of mijlpalen”, gaat Tom Vansteenkiste voort. “Het waren bijna allemaal foto’s waaraan een klein verhaal of kleine anekdote verbonden was. Naarmate de sessies vorderden, gingen de deelnemers die kleine verhalen steeds meer thematisch ordenen, om uiteindelijk 4 grote categorieën over te houden.”

“Foto’s die ze in de categorie mensen onderbrachten, illustreerden hoe betekenisvol medemensen kunnen zijn (illustratie 1). Om zich gesteund te voelen bijvoorbeeld. Maar ook om ondanks individuele verschillen zich verbonden te voelen en samenhorigheid, gezelligheid en ware vriendschap te ervaren. Ook plaatsen kunnen heel betekenisvol zijn voor iemands persoonlijk herstel (illustraties 2-3). Dat werd geïllustreerd door de vele foto’s van bijzondere plekken waar mensen zich verbonden voelden met de natuur of de energie van een stad bijvoorbeeld. Of waar ze zich naar eigen zeggen veilig of echt thuis voelden. In de derde categorie van herstelgerelateerde foto’s verzamelden ze foto’s van activiteiten (illustraties 4-5). Zoals activiteiten waarin ze afleiding van hun moeilijke gedachten en gevoelens vonden, maar ook activiteiten waarmee ze creatief, sportief of nuttig bezig konden zijn. En ten slotte ook activiteiten waarin ze de betekenisvolle rol van ouder, student of vrijwilliger opnamen. Want allemaal wilden ze zo veel meer zijn dan alleen maar patiënt. Wat ons naadloos bij de vierde en laatste categorie brengt: zingeving (illustraties 6). Deze foto’s illustreerden hoe belangrijk innerlijke betekenisgeving en identiteit, hoop en spiritualiteit vaak zijn voor iemands persoonlijk herstel.”

Sprekende beelden

“Ter afsluiting van het project selecteerden de deelnemers nog zelf de foto’s voor de fototentoonstellingen binnen en buiten de muren van de psychiatrie”, besluit Vansteenkiste. “Op die manier brachten ze een gemeenschappelijke maar ook unieke en eigen stem over herstel naar buiten. Dat leverde de deelnemers naar eigen zeggen een sterk gevoel van erkenning op. Er kwamen dan ook veel mooie, positieve reacties. Zo gaven mensen aan dat ze een genuanceerder kijk op psychische kwetsbaarheid aan de fototentoonstelling overhielden. En dat ze veel herstelbevorderende dingen herkenden, waardoor ze ook beter beseften dat herstel hem zit in de kleine dingen des levens die voor iedereen het leven betekenisvol maken. Wat toch een heel mooie, destigmatiserende boodschap is, niet?”

photovoice.org

www.herstelacademie.be.

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content