Het Forum: plein in Rome, tussen Capitool en Palatijn, waar burgers samenkwamen om publieke zaken te bespreken en recht te doen.
Jef Vermassen : Ze zullen aan Dutroux een lastige klant hebben tijdens het assisenproces, dat is tijdens het onderzoek al volop gebleken. Die man bulkt zeker niet van schuldgevoelens. Hij is verre van depressief en concentreert zich voltijds op zijn dossier, dat hij wellicht beter zal kennen dan wie ook. Het proces zou volgend jaar plaatsvinden, hopelijk wordt die planning gerespecteerd. Dat is zowel emotioneel als procestechnisch belangrijk. De getuigen zullen in een gespannen sfeer over feiten van meer dan vijf jaar geleden moeten vertellen, en dan is het mogelijk dat hun versie niet meer volledig met hun verklaring van toen strookt. Daarvan kunnen Dutroux en zijn kompanen handig gebruik maken om twijfel te zaaien.
Er zijn ook emotionele redenen, zowel voor daders als voor slachtoffers, om een proces zo kort mogelijk na de feiten te laten plaatsvinden. Elke verdachte heeft het recht binnen een redelijke termijn te weten waar hij aan toe is. Voorhechtenis is sowieso delicaat. Veel mensen denken dat die termijn voor de berekening van de uiteindelijke straftijd dubbel telt. Dat is niet zo, maar misschien is het idee zo gek niet. Precies omdat die onzekerheid voor de gedetineerde zo zwaar om dragen is, en ook om het gerecht tot spoed aan te zetten.
Dat het Dutroux-onderzoek zo lang aansleept, komt omdat het gerecht zich geen blunders of nalatigheden kan veroorloven in een proces waarop de halve wereld zal toekijken. Maar dat is een magere troost voor de verwanten van de vermoorde kinderen. Zij kunnen pas aan hun rouw- en verwerkingsproces beginnen als de rechtszaak is afgerond. Dat is de catharsiswaarde van assisen: de wonde wordt weer opengemaakt om die daarna te zuiveren. In uitzonderlijke gevallen als dit, gaat het om een collectieve catharsis. De hele Belgische bevolking heeft immers met de getroffen families mee geleden. Reden te meer om niet te lang meer te wachten.
Het gerecht en de politie van Leuven hebben een bende home- en carjackers opgerold.
Vermassen: Een positief signaal waarop de burger zat te wachten. Zowat om de vijf of tien jaar krijg je met nieuwe misdaadtypes te maken. We hebben lange tijd de bankovervallen gehad, daarna volgden raids op warenhuizen en op geldtransporten. De jongste jaren worden we geteisterd door home- en carjackings. De gangsters profiteren van het eengemaakte Europa zonder grenzen, om gestolen auto’s snel en efficiënt het land uit te brengen. Het gaat om professionele criminelen die steeds driester optreden. De maatschappelijke impact is groot: wie er in zijn omgeving mee te maken heeft gehad, slaapt niet meer gerust. Dat onveiligheidsgevoel wordt versterkt door het idee dat de politie te weinig doet om de daders te pakken. Dat er nu eindelijk een grote bende is opgerold, is dus verheugend. Maar daarmee is de kwaal de wereld niet uit.
De straffen voor home- en carjacking zijn verzwaard. Heeft dat effect?
Vermassen: Zware straffen schrikken beroepscriminelen weinig af. Ze zullen veeleer effect hebben op wie rationeel het voor en tegen van een bepaalde overtreding afweegt. Neem bijvoorbeeld de directeur van een bedrijf dat giftig afval in een beek loost. Die draait zijn hand niet om voor een zware boete die het bedrijf betaalt, maar wel voor een gevangenisstraf van zes maanden die hij zelf moet ondergaan. Een professionele gangster die een collega de nor ziet ingaan, vraagt zich niet zozeer af hoe lang die moet zitten, maar wel hoe hij zo dom kon zijn zich te laten pakken. Bij homejackings gaat het om topcriminelen tegen wie je aangepaste middelen moet inzetten. Goed getrainde en mobiele interventieteams bijvoorbeeld, die dag en nacht bij de autosnelwegen klaarstaan. Enkele tellen nadat er alarm is geslagen, moeten die ploegen in actie kunnen komen. Pas als gangsters beseffen dat de pakkans hier groot is, zullen ze elders hun heil zoeken.
Is het realistisch te denken dat een homejacker zich na zijn straf weer in de maatschappij integreert?
Vermassen : Die mensen zullen haast altijd opnieuw beginnen, het is hun vak. Beroepsmisdadigers komen dikwijls uit een armoedig milieu en weten maar al te goed dat de criminaliteit voor hen de makkelijkste en rendabelste broodwinning is. Na hun straf stappen ze meteen weer in het circuit. Men mag dus geen valse gemoedsrust creëren: het is niet omdat nu achttien homejackers zijn gepakt, dat het probleem van de baan is. Het zijn vooral de preventieve maatregelen die moeten worden versterkt.
De alcoholcontroles in het verkeer worden deze maand weer opgevoerd.
Vermassen: Ook hier geldt dat de mensen pas op hun tellen letten als de pakkans groot genoeg is. Tegelijkertijd moet de overheid proberen een mentaliteitswijziging door te voeren. Veel chauffeurs die geflitst worden voor overdreven snelheid besluiten: ik moet de volgende keer beter uitkijken waar die politieauto staat. Maar de Bob-campagnes bewijzen dat je wel degelijk een mentaliteit kunt veranderen. Wie vroeger in gezelschap een pint of een glas wijn weigerde en water vroeg, was de sfeerbederver van de avond. Hij amuseerde zich niet, en kon niet lachen met de grappen die onder invloed van drank wel eens flauw kunnen worden voor wie bloednuchter is. Biermerken maakten reclame met: ‘Bent u er mans genoeg voor?’ Dat macho-imago, dat in mijn jeugd heerste, doet het bij de jonge generatie van vandaag gelukkig veel minder goed. Wie nu water bestelt, wordt gerespecteerd omdat hij de anderen veilig thuis zal brengen. Dat is mee een gevolg van de Bob-campagnes. Al waarschuwen mensen uit het vak dat ze steeds meer chauffeurs betrappen die onder invloed van drugs rijden, wat even gevaarlijk is.
Is het juist dat heel wat misdrijven met alcoholgebruik te maken hebben?
Vermassen: Vooral bij emotionele misdrijven is dat vaak een belangrijke factor. Alcohol doet de remmingen afnemen, wat zowel goede als kwalijke gevolgen kan hebben. Onder invloed van drank kunnen mensen zich beter ontspannen en amuseren, maar ook de agressie komt makkelijker los en de zelfbeheersing vermindert. Je zou kunnen pleiten voor uitgebreide ontradingscampagnes, maar die hebben ook niet altijd het verhoopte resultaat. Ik zie meer heil in alternatieve straffen. Breng iedereen die tijdens een bepaalde periode betrapt is op één plaats samen, en confronteer hen met slachtoffers van dronken chauffeurs. Dat zal meer effect hebben. Als mensen met hun neus op de door hen veroorzaakte ellende worden gedrukt, gaan hun ogen makkelijker open. Het is een goede beslissing om ludieke verkeersaffiches door hardere beelden en boodschappen te vervangen. Was het niet Louis Paul Boon die zei: ‘Schop de mensen een geweten.’
De Amerikanen hebben de Taliban uitgeschakeld. Maar Osama Bin Laden is nog niet gepakt.
Vermassen: Ik vrees dat men ondanks alle verklaringen van de eerste uren stilaan de symboolwaarde van 11 september uit het oog verliest. De terroristen hebben het politieke symbool van het Witte Huis proberen te treffen, het militaire van het Pentagon, en het economische van de WTC-torens. En dat alles met Amerikaanse vliegtuigen als wapens. Die aanslagen waren symbolisch getint, en tegelijk een uiting van antisymboliek. Want ze waren gericht tegen de symbolen van de almacht en eigengereidheid van de Amerikanen. Ze zijn uiteraard niet te vergoelijken, maar je kunt wel enig begrip opbrengen voor de achterliggende motieven. De jongste jaren was in vele landen gemor te horen tegen het optreden van de VS. Zij beschouwden verdragen steeds meer als vodjes papier, weigerden het akkoord tegen de landmijnen te tekenen, veegden hun voeten aan de normen van Kyoto, gooiden bommen op Irak om duidelijk economische doeleinden, en ga zo maar door. 11 september had Amerika meer tot bezinning dan tot agressie moeten inspireren.
De militaire successen krikken het Amerikaanse zelfvertrouwen weer op.
Vermassen: Beide zijden voeren een heilige oorlog. De islamieten noemen de Verenigde Staten de satan waartegen ze een jihad moeten voeren. En George Bush noemt Bin Laden de satan die moet worden vernietigd. Het is de traditionele eerste fase van een oorlog: ontmenselijk de tegenstander. Eens dat besef in de eigen rangen is doorgedrongen, zijn er geen morele remmingen meer. Want wie het kwaad executeert, heeft het gelijk aan zijn kant. Dat principe passen Amerikanen ook intern toe. Het is bijna ironisch dat een van de laatste gevangenen die ze vóór 11 september hebben terechtgesteld Timothy McVeigh was, de bommenlegger van Oklahoma. Daarmee was in de geest van de Amerikaan het kwaad uitgeroeid: het zou nu wel gedaan zijn met het vernielen van grote gebouwen. Het tegendeel was vlug aangetoond. Zolang je niet erkent dat er in jezelf oorzaken schuilgaan die anderen agressief kunnen maken, kom je niet dichter bij de oplossing van een conflict. Polarisering leidt tot een spiraal van geweld en tegengeweld.
In het Midden-Oosten is de situatie ontspoord.
Vermassen: Ook in Israël gaat het om symbolen. Wat nu gebeurt, is voor een groot deel uitgelokt door de wandeling van premier Ariel Sharon op de Tempelberg. Dat was een erg symbolische daad van territoriumbezetting van heilige moslimplaatsen, zoals toen de Amerikanen tijdens de Golfoorlog de grond rond Mekka betraden. Dat idee was voor de moslims even erg als voor de Amerikanen het besef dat ze zijn geraakt in de meest prestigieuze gebouwen van hun meest prestigieuze steden. Helaas hebben wij doorgaans meer oog voor symboliek waarvan we het slachtoffer zijn, dan voor die waarvan we de dader zijn. Kijk maar hoe het Israëlische leger door die helikopters van Arafat te vernietigen doelbewust het Palestijnse volk tot in het diepste van zijn ziel kwetst. En hoe het zomaar bommen dropt waar het wil, waardoor schoolkinderen met een schooltasje op hun rug in de zieken- of dodenwagens moeten worden geladen. Ook dat is een ontwikkeling van de nieuwe tijd: vroeger vochten in een oorlog soldaten tegen soldaten, en werd ondanks de gruwel een code gerespecteerd. Nu worden zonder scrupules duizenden burgers mee de dood ingejaagd.
Een week voor de top van Laken weigert de Italiaanse premier Silvio Berlusconi het Europees arrestatiebevel te aanvaarden.
Vermassen: Het is een zwakke zijde van de democratie dat de media iemand kunnen doen verkiezen. En het wordt nog gevaarlijker als iemand zichzelf doet verkiezen omdat hij de media in handen heeft. Die ondergraaft een stukje van de democratie, net als wie manifest wetten en regels overtreedt. Als er te veel stukjes ondergraven worden, stort de democratie in. Zoals de Belgen, en in tegenstelling tot bijvoorbeeld Nederlanders of Duitsers, zijn de Italianen een volk dat geen groot kwaad ziet in het bedriegen van de staat. Als de regeringsleider zelf die mentaliteit uitdraagt, komen we in gevaarlijk vaarwater. Berlusconi gaat nog verder, want hij laat zijn eigenbelang op het algemene belang primeren. Onder meer omdat hij het risico loopt in Spanje te worden aangehouden, blokkeert de Italiaanse regering het Europese arrestatiebevel dat essentieel is voor de bestrijding van de georganiseerde misdaad. Dat getuigt van een grote politieke perversiteit.
Dat daar niet meer verontwaardiging over ontstaat, stoort mij. Vergelijk het met de hevige reactie vorig jaar tegen de nieuwe Oostenrijkse regering. Ik zeg niet dat die reactie niet terecht was, verre van, maar wat Berlusconi uithaalt, is minstens even erg. De volledige bestuursraad van de magistratenbond heeft ontslag genomen omdat hij ook de greep van de uitvoerende macht op de rechterlijke wil vergroten, opnieuw uit specifiek eigenbelang. Hoe ver staat Italië nog van een nieuwe, geruisloze vorm van fascisme? De democratie is een geschenk van de Grieken dat wij bewuster moeten koesteren, in plaats van het als vanzelfsprekend te beschouwen.
Koen Meulenaere
Jef Vermassen is jurist
