Vergeet het idee dat vrouwen vredelievender zijn. In oorlogssituaties zijn zij geen spat beter dan mannen, blijkt uit een studie van de Nederlandse criminologe Alette Smeulers. ‘Ze verraden, mishandelen, folteren, moorden, plegen zelfmoordaanslagen en verkrachten net als de mannen.’
Mannen. Altijd mannen. Al twintig jaar lang doet Alette Smeulers, hoogleraar internationale criminologie aan de universiteiten van Tilburg en Groningen, onderzoek naar daders van oorlogsmisdrijven en andere vormen van extreem en collectief geweld, zoals genocide. Haar databank zat vol mannen. Haar studenten vroegen haar: hoe zit het met de vrouwen? Strijden zij niet mee? Betekent het dat zij van nature minder gewelddadig en dus vredelievender zijn dan mannen? De criminologe dook de literatuur in en bestudeerde gewelddadige conflicten over de hele wereld sinds de Tweede Wereldoorlog. Haar conclusie: vrouwen zijn geen spat beter dan mannen. Ze verraden, mishandelen, folteren, moorden, plegen zelfmoordaanslagen en verkrachten net als de mannen. Ze doen het niet alleen omdat ze ertoe gedwongen worden, zoals het vooroordeel luidt. Net als de mannen kiezen ze vaak bewust en vrijwillig voor het geweld. En ze doen het met dezelfde motieven: om ideologische redenen, uit wraak, eerzucht, winstbejag, om bij de groep te horen, of uit een hang naar avontuur.
‘De gender bias die erover bestaat is groot’, zegt Smeulers. ‘We kunnen vrouwen en geweld nog altijd niet goed met elkaar rijmen. Kijk naar de manier waarop gereageerd wordt op vrouwen als ze betrokken raken bij internationale misdrijven en extreem geweld. Ofwel wordt dan gesuggereerd dat ze ertoe gedwongen werden, ofwel worden ze in de media weggezet als geestesgestoord, als sadistische monsters, als gril van de natuur. Bij mannen is langzamerhand wel het besef doorgedrongen dat iedereen – binnen een context van collectief en extreem geweld – kan transformeren tot een dader, dat ook heel gewone mensen die normaal vredelievend zijn en geen gewelddadig verleden hebben er vrijwillig in mee kunnen gaan. Mijn onderzoek toont aan dat het bij vrouwen net zo is.’
De schok van Rwanda
De genocide van Rwanda in 1994 was een eyeopener, zegt Smeulers: ‘Tot dan werd algemeen aangenomen dat vrouwen maar een heel beperkte rol spelen in periodes van massaal geweld. Tijdens de genocide in Rwanda zijn bijzonder veel mensen in korte tijd vermoord, in drie maanden tijd werden bijna 1 miljoen Tutsi’s en gematigde Hutu’s afgeslacht door extremistische Hutu’s. Wat bovendien vrij uniek was in dit conflict, was dat de burgerbevolking massaal betrokken was bij het fysieke geweld. Ter vergelijking: in nazi-Duitsland nam maar een heel klein percentage van de Duitsers, die bovendien verbonden waren aan militaire eenheden, fysiek deel aan de gruwel, terwijl in Rwanda ook ontzettend veel gewone burgers zonder training meededen. En dus ook veel vrouwen. Dat is heel goed gedocumenteerd.’
Die Rwandese vrouwen vervulden allerlei rollen. Hutu-vrouwen stonden als cheerleaders te dansen en te zingen bij lynchpartijen. Hutu-dokters en -verpleegsters leverden hun Tutsi-patiënten uit aan moordenaars, leraressen en nonnen deden hetzelfde met hun pupillen. Vrouwen sloegen ook zelf aan het moorden en verkrachten. Smeulers citeert een VN-medewerker uit een rapport van Human Rights Watch over de genocide: ‘Ik had al een keer een oorlog meegemaakt, maar nooit eerder had ik een moeder met baby op de rug een andere moeder met baby op de rug zien vermoorden.’
Het grote aandeel van vrouwen in de Rwandese genocide wordt in de onderzoeksliteratuur vaak ‘zonder voorgaande’ en ‘een uitzondering’ genoemd, maar Smeulers somt in haar studie een waslijst van conflicten op die bewijzen ‘dat vrouwen veel meer dan we dachten betrokken zijn bij massawreedheden’. Allereerst is er natuurlijk nazi-Duitsland, waar vrouwen onder meer in de concentratiekampen als bewaker van vrouwelijke gevangenen werkten of als verpleegster/arts in de euthanasieprogramma’s. Maar ook in recentere conflicten zoals Sudan, Sierra Leone, Congo, Uganda, Colombia en voormalig Joegoslavië streden vrouwen actief mee.
Vandaag vechten in het noorden van Irak en Syrië naar schatting 15.000 Koerdische vrouwen tegen de IS. 30 à 40 procent van de Colombiaanse rebellenbeweging Farc en de rebellenbeweging in Tsjetsjenië zijn vrouwen. Een wereldwijde trend is volgens Smeulers ook het toenemende aantal vrouwen dat zelfmoordaanslagen pleegt – in Irak, Syrië, Afghanistan en vooral in Nigeria is dat het geval. ‘In sommige gevallen worden vrouwen overduidelijk gedwongen, maar ze kiezen er vaak genoeg ook zelf voor. Bijvoorbeeld als ze in een zeer patriarchale samenleving wonen, hun man gedood is en ze als vrouw alleen moeilijk kunnen overleven en weinig toekomst zien. Dan kan het een manier zijn om ook als vrouw iets te doen in de strijd. De Zwarte Weduwen uit Tsjetsjenië zijn daar een treffend voorbeeld van. Daarnaast zijn er vrouwen die zichzelf uit puur ideologische overtuiging opblazen, of dat toch proberen. Een voorbeeld is de recent in Jordanië geëxecuteerde Al-Qaedaterroriste Sajida Al-Rishawi. Bij meer politiek georiënteerde groepen als de Farc is het voor vrouwen juist aantrekkelijk om zich aan te sluiten omdat ze hopen zo een gelijkwaardiger samenleving te realiseren. Daar spelen emancipatoire motieven.’
Nog een opmerkelijk cijfer uit de studie van Smeulers: bij de naar schatting 300.000 kindsoldaten wereldwijd zouden maar liefst 120.000 meisjes zijn, en opnieuw geldt dat een aanzienlijk deel van hen zich vrijwillig aansluit bij de gewapende groepen.
Seksueel geweld
Vrouwen nemen ook net zo goed als mannen deel aan seksueel geweld, ontdekte Smeulers. En dat niet alleen in een ondersteunende rol – in de zin dat ze slachtoffers voor de mannen ronselen of ze vasthouden tijdens de verkrachting – maar ook actief, als dader. Tijdens de burgeroorlog in Sierra Leone in de jaren negentig waren vrouwen betrokken bij één op de vier groepsverkrachtingen. Vrouwelijke rebellen gebruikten daar flessen of andere voorwerpen voor. Vier op de tien vrouwen en één op de tien mannen die verkracht werden tijdens de burgeroorlog in de Democratische Republiek Congo in de jaren negentig wijst een vrouwelijke dader aan. Berucht zijn ook de foto’s uit de Abu Ghraibgevangenis in Guantanamo Bay, waarop te zien is hoe soldaat Lynndie England moslimgevangenen seksueel vernedert. Smeulers: ‘Daar werden vrouwen door de Amerikaanse overheid heel bewust ingezet als middel in de strijd tegen de terreur, juist om de strenggelovige moslimmannen uit te dagen en te kleineren.’
Vrouwen kunnen potentieel dus net zo wreedaardig en gewelddadig zijn als mannen, ‘maar toch zijn ze ruim in de minderheid in oorlogssituaties’, zegt Smeulers. Er zijn tot nu toe ook nog maar twee vrouwen veroordeeld door internationale straftribunalen, tegenover meer dan 280 mannen. De Bosnisch-Servische politica Biljana Plavsic kreeg in 2003 elf jaar cel voor haar rol bij de etnische zuiveringen in de jaren negentig in voormalig Joegoslavië. De Rwandese politica Pauline Nyiramasuhuko werd in 2011 tot levenslang veroordeeld voor haar aandeel in de genocide in 1994. ‘De belangrijkste verklaring daarvoor is dat de meeste daders van collectief en extreem geweld in gemilitariseerde eenheden zitten. Dat zijn nog altijd mannenbolwerken, waarin vrouwen sterk ondervertegenwoordigd zijn. Ook in de politieke machtsstructuren is dat zo.’
De criminologe verwacht dat het aantal vrouwelijke oorlogsmisdadigers de komende tijd zal toenemen naarmate ze opklimmen in de militaire en politieke rangen – ‘een negatief gevolg van de emancipatie’ – en dat dus ook meer vrouwen internationaal berecht zullen worden. ‘Net omdat vrouwen nu in de minderheid zijn in die macho mannenbastions, worden ze soms extreem gewelddadig of sadistisch. Ze willen zich bewijzen als one of the guys‘, zegt Smeulers. ‘Van Pauline Nyiramasuhuko is bekend dat ze haar eigen zoon opdroeg om vrouwen te verkrachten. Het wordt extra gruwelijk als je weet dat ze minister van Vrouwenzaken en Familieaangelegenheden was.’
De studie is na te lezen op www.alettesmeulers.org
DOOR ILSE DEGRYSE
‘Tijdens de burgeroorlog in Sierra Leone waren vrouwen betrokken bij één op de vier groepsverkrachtingen.’
