Rik Van Cauwelaert

Fanatisme dat geen twijfel kent

Rik Van Cauwelaert Rik Van Cauwelaert is directeur van Knack.

Haatforums fungeerden als broeikas voor Breiviks terreurproject.

‘Wij moeten niet blijven letten op de misdadiger, wij moeten blijven letten op doodgewone mensen. Wij moeten op de spiegel blijven letten.’ Zo schreef Harry Mulisch in De zaak 40/61, zijn boek over het Eichmann-proces in Jeruzalem.

Zo een doodgewone, wat schuwe man richtte vorige vrijdag een menselijke ravage aan in de Noorse hoofdstad Oslo en op het eiland Utøya, waar jongsocialisten hun zomerkamp hadden opgeslagen.

Anders Behring Breivik, een 32-jarige diplomatenzoon, opgegroeid in een van de betere buitenwijken van Oslo, bracht eerst in de regeringsbuurt van de hoofdstad een bomauto tot ontploffing. Waarna hij, tot de tanden gewapend en het hoofd barstensvol met de wanstaltige, extreemrechtse theorieën die hij op het internet bijeenharkte, naar het paradijselijke eiland Utøya trok, om daar dan in koelen bloede tientallen jonge kampeerders neer te maaien.

76 doden was begin deze week het voorlopige resultaat van de meest tragische dag uit de naoorlogse Noorse geschiedenis.

Mogelijks handelde Breivik helemaal alleen. Maar zijn gedachtegoed, door velen gedeeld, floreert binnen een subcultuur die zich op het internet heeft gevormd. Binnen die internationale gemeenschap circuleren de meest bizarre complottheorieën over de islam. Het ideeëngoed dat daar wordt gepropageerd is een samenraapsel van lijpe beweringen uit blogs en uit hun verband gerukte citaten uit krantenartikelen en werk van bonafide denkers.

Dat geldt ook voor het 1500 bladzijden tellende manifest dat Breivik op het net zette vlak voor hij aan zijn uitzinnige moordtocht begon. Het werkstuk is een oeverloze woordenbrij. Soms vertoont de tekst gelijkenissen met het manifest Industrial Society and Its Future, dat de Amerikaan Ted Kaczynski, de zogenoemde Unabomber, destijds, in 1995, vlak voor zijn aanhouding verspreidde. Dan weer komt de Scandinavische extreemrechtse blogger Fjordman aan het woord.

Er wordt gevreesd dat de moordpartij aangericht door Breivik een gewelddadige uiting is van het toenemende anti-islamisme, christelijk fundamentalisme en extreemrechts gedachtegoed in Europa. Doch ideologieën en religies, hoe vervormd ook, leiden niet tot terreuraanslagen, houden terreurspecialisten als de Gentse professor Rik Coolsaet voor.

Het ontstekingsmechanisme dat hun moorddadige optreden in werking stelt, is bij elk van de terroristen verschillend en vaak moeilijk te achterhalen. En dat geldt zowel voor de plegers van de aanslag van 9/11 tegen de WTC-torens in New York, als voor Breivik. Doch in het eerste geval wordt gretig het islamfundamentalisme als enige oorzaak naar voren geschoven. In het geval van een eenzame terreurzaaier als Breivik, een gewone blanke jongen uit de betere buurt, wordt dan weer pure waanzin als uitleg aangereikt. Terwijl de twee eigenlijk van dezelfde orde zijn.

De Noorse filosoof Lars Gule, zelf ooit gearresteerd na een poging tot bomaanslag in Beiroet, chatte onlangs met Breivik op het net. Volgens Gule viel Breivik niet eens op door agressieve of gewelddadige retoriek. Maar de haatforums op het net hebben, zo zegt Gule, wel als broeikas gefungeerd voor diens terreurproject.

En Noorwegen is geen Europese uitzondering en is dat al lang niet meer. Net als de meeste Europese landen heeft het land al eens moeite om de samenlevingsproblemen tussen migranten en lokale verarmde bevolkingsgroepen geregeld te krijgen. De Scandinavische landen waren tot nog toe alleen bedrevener in het camoufleren van die tegenstellingen, schreef Martin Sandbu, de in Oslo geboren commentator van de Financial Times.

Als dan, zoals sinds 9/11 gebeurde, geen verschil meer wordt gemaakt tussen fundamentalisme en islam, steken Breiviks de kop op.

Doch vrijheid, verdraagzaamheid en twijfel mogen zich niet laten uitsluiten en omverlopen door een fanatisme dat geen schaamte en geen twijfel kent. Het is een waarschuwing die Thomas Mann in de late jaren 1930 meegaf in Let op, Europa. Mann werd jammer genoeg niet gehoord.

Rik Van Cauwelaert

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content