Nog 1 jaar tot het WK in Qatar: ‘Een boycot moest er tien jaar geleden komen, niet nu’

Over een jaar, op 21 november 2022, rolt de eerste bal op het WK in Qatar, een toernooi aangedreven door vuistenvol aardgasdollars en het zweet van uitgebuite migranten. Voert Qatar oprechte hervormingen door of blijven mensenrechten in de woestijn een fata morgana? En hoe zit het met die geopperde boycot?

Na een lange shift, bij temperaturen die flirten met 40 graden, zijgt de Bengalese bouwvakker Mohammed Suman Miah op 29 april 2020 neer. Hij sterft ter plaatse. ‘Acuut hartfalen’, staat te lezen op het certificaat dat het Qatarese ministerie van Volksgezondheid uitreikt, dat verder spreekt van ‘natuurlijke, niet-werkgerelateerde’ oorzaken. Als gezonde 34-jarige geraakte Suman Miah nochtans moeiteloos door het verplichte medisch onderzoek. O ironie: het WK 2022 is verschoven van de zomer, wanneer de woestijn wat wegheeft van de efficiëntere braadpan, naar de winter. Kwestie van de heren voetballers niet onder een loden hitte het veld in te sturen. De werklieden die de infrastructuur optrekken, kunnen niet rekenen op zoveel clementie.

’s Mans dood is een voorbeeld uit een reeks dubieuze overlijdens die Amnesty International in augustus 2021 verzamelt. De mensenrechtenorganisatie gewaagt van veiligheidsagenten die urenlang in de zon zitten en vrachtwagenchauffeurs die met een defecte airco door de woestijn rijden. Vaak doet Qatar geheimzinnig over hun doodsoorzaak. Tussen 2008 en 2019 catalogeren de autoriteiten 70 procent van de sterftegevallen bij arbeiders uit Zuid-Azië onder ‘natuurlijke oorzaken’ of ‘hartfalen’. Volgens Amnesty onderzoekt Qatar die overlijdens onvoldoende, waardoor het gemakkelijk waarschuwingssignalen kan negeren en een compensatie voor de familie vermijdt.

Zelf beweert Qatar dat het reuzenstappen zet wat de rechten van migrantenarbeiders betreft. Een resem arbeidshervormingen, ingevoerd vanaf 2017, stelt de gortigste wantoestanden aan de kaak. Zo verplicht het land rustperiodes op hete zomerdagen, verbetert het de huisvesting en voert het een minimumloon van 1000 riyal in, zo’n 240 euro. Ook schaft het het kafalasysteem af. Die ‘moderne vorm van lijfeigenschap’, dixit criticasters, geeft werkgevers veel macht over hun werkvolk. Het schrappen ervan moet arbeiders meer vrijheid geven om van werk te veranderen of het land te verlaten.

Storm van kritiek

In 2010, kort nadat toenmalige FIFA-voorzitter Sepp Blatter, het WK toewijst aan Qatar, zoekt de internationale vakbondsfederatie BWI contact met de overheid. ‘Dat doen we steevast bij evenementen als de Olympische Spelen of het WK voetbal’, zegt Gianni De Vlaminck, federaal secretaris van ABVV-Bouw. ‘Met Qatar lukte dat slecht met mondjesmaat. Pas in 2017 volgden de nodige afspraken rond werfbezoeken en controles.’ Die overeenkomst komt er pas nadat de Internationale Arbeidsorganisatie van de VN dreigt met een formeel onderzoek.

Er woedt dan al een jarenlange woestijnstorm van kritiek. Mensenrechtenorganisaties zijn verontwaardigd over het lot van de armste arbeiders in Qatar, migranten uit Zuid-Azië en Afrika die zich in de schulden steken om aan de slag te kunnen gaan in de woestijn. Die lange uren kloppen, in gevaarlijke en ongezonde omstandigheden, in ruil voor kruimels. En die sterven bij bosjes. Jaren beschuldigt Amnesty International zowel de FIFA als Qatar van onverschilligheid. ‘Voor spelers en fans is een WK-stadion een plek van dromen, voor sommige arbeiders is het een levende nachtmerrie’, klinkt het.

Waarom wacht Qatar zo lang om de situatie aan te pakken? Vindt een volk dat in geen tijd een stad kan laten oprijzen in de woestijn dan echt geen tijd om een wet op een stukje papier aan te passen? En zijn de hervormingen – die er pas echt komen ná de voltooiing van de stadions – oprecht? Of zijn ze vanuit pragmatische overwegingen ingegeven? ‘De Qatarese top beschouwt de veranderingen als een strategische noodzaak’, zegt Gerd Nonneman, professor internationale betrekkingen aan de Universiteit van Georgetown in Doha. ‘Het wil een merk opbouwen (zie kadertekst, nvdr) en kan zo’n kritiek missen. Ze zijn hier echt geschrokken van de heisa. Qatar heeft geen probleem met kritische vragen van mensenrechtenorganisaties en vakbonden. Daar ging het constructief mee aan de slag. Wel met de toon in de internationale media.’

Nonneman gelooft dat de politieke elite al langer gewonnen is voor striktere arbeidswetten. ‘De leidende figuren denken dat beter beschermde en meer gemotiveerde werkkrachten de efficiëntie van de economie verhogen. Emir Tamim bin Hamad Al Thani probeert de hervormingen al jaren door te duwen, maar kampte met tegenkanting vanuit de zakenwereld. Pas recent bleek de samenleving er klaar voor. Onder meer doordat iedereen de rangen sloot rond de emir, nadat buurlanden Saudi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein het land boycotten.’

De implementatie en handhaving van de nieuwe regels staat wel nog niet op punt. In maart 2021 roept Amnesty Qatar op om forser op te treden tegen misbruiken. In een brief wijst het Gianni Infantino op de verantwoordelijkheid van de FIFA. ‘Alles staat of valt met de toepassing van de hervormingen’, verklaart mensenrechtenactivist Laith Abu Zeyad van Amnesty. ‘Het dagelijks leven van migranten blijft hard zolang die niet in de praktijk worden gebracht. Zonder effectieve handhaving blijft Qatar een speeltuin voor gewetenloze werkgevers die hun personeel ongestraft misbruiken en uitbuiten.’ Zeyad vreest dat de weerstand bij bepaalde delen van het bedrijfsleven de geboekte vooruitgang weer kan terugdraaien. ‘De overheid moet hen straffen op een manier die verdere uitbuiting ontmoedigt.’

Luidens Nonneman is er geen gebrek aan goede wil bij de Qatarese top. ‘Maar voor de toepassing moeten ze de firma’s meekrijgen en daar stropt het soms. Qatar begon met een kleine poel aan arbeidsinspecteurs, die het nu wil uitbreiden. Er zijn wel al firma’s – ook grote – die hun contract verloren omdat ze zich niet aan de nieuwe wetten hielden.’ Hij wijst op de positievere toon in de recente rapporten van Amnesty, Human Rights Watch en vakbond ITUC.

Apartheid

Haavard Melnæs, onderzoeksjournalist bij het Noorse voetbalblad Josimar, is niet onder de indruk. ‘Sinds de Internationale Arbeidsorganisatie een kantoor kreeg in Qatar, lijken de vakbonden onderdeel van het propaganda-apparaat. Wie samenwerkt met Qatar, bekritiseert het land niet langer in het openbaar maar kaart suggesties intern aan. Voor Qatar is het een manier om hen het zwijgen op te leggen, want die organisaties zijn als de dood dat de deur weer sluit. Gesteund door de vakbonden beweren de autoriteiten dat 70.000 werknemers van werk veranderden sinds de afschaffing van kafala. Maar herhaaldelijke verzoeken om dat cijfer te documenteren, leiden tot niets. Het is een verzonnen aantal. Uit mijn bronnen ter plaatse blijkt dat het voor een migrant nog altijd bijna even moeilijk is om van werk te veranderen. De vakbonden spelen daarin een gevaarlijke en oneerlijke rol.’

Melnæs noemt Qatar een dystopie. ‘Langs de ene kant leven de rijkste mensen ter wereld in grote luxe. Aan de andere kant heb je migranten die zeven dagen per week zwoegen voor een schijntje. Qatar heeft de middelen om hun leven te verbeteren, maar schijnt daarin geen interesse te hebben. Het is ronduit deprimerend.’ Hij schuwt het woord apartheid niet. ‘Arbeiders leven volledig gescheiden van de Qatari. De politie verjaagt hen uit parken, hun bussen mogen de snelweg niet op en bij de apotheek zijn er twee rijen. In de gevangenis mogen migranten twee keer per week tien minuten bellen, terwijl de opgesloten Qatari constant toegang hebben tot hun telefoons en laptops en afhaalmaaltijden bestellen uit de beste restaurants in Doha.’

The Guardian merkt op dat dit WK er onvermijdelijk een is van ongelijkheid, ‘georganiseerd door het rijkste land ter wereld, gebouwd door mensen uit de armste.’ De krant becijfert op basis van statistieken van ambassades dat ruim 6500 migranten uit India, Pakistan, Nepal, Bangladesh en Sri Lanka om het leven kwamen in Qatar sinds dat land het toernooi binnenhaalde. Volgens de overheid valt die mortaliteit op basis van de grootte en demografie van de populatie ‘binnen de verwachtingen’. ‘Dat artikel sloeg nergens op’, stelt Nonneman. ‘Meer zelfs, het bewees het tegengestelde van wat het beweerde. Op een migrantengemeenschap van 1,4 miljoen is 6500 overlijdens in tien jaar eerder laag. Zo kan je evengoed een gruwelverhaal schrijven over België. Trouwens: een meerderheid van migranten uit Zuid-Azië werkt niet als laagbetaalde arbeiders, wel op kantoren of in de dienstensector. Dat The Guardian het tegendeel veronderstelt, ruikt naar racisme.’

De FIFA schaart zich achter de Qatarese verklaring. ‘Door de strikte maatregelen is het aantal ongevallen op WK-werven laag tegenover andere bouwprojecten overal ter wereld.’ Het organiserend comité linkt 37 overlijdens aan de constructie van stadions, waarvan 34 ‘niet-werkgerelateerd’. Al blijft de vraag: als de mortaliteit normaal is, waarom doet Qatar er dan zo mysterieus over? Waarom moest The Guardian puzzelen met cijfers van ambassades? ‘De kritiek op het gebrek aan transparantie is gegrond’, beaamt Nonneman. ‘Voor een deel komt dat doordat de situatie vroeger erger was. Maar het is ook een capaciteitsprobleem. Lang bestond er gewoon geen apparaat dat zulke gegevens verzamelde en interpreteerde.’

Belgisch activisme

Na het artikel ontstaat er vooral in Scandinavië roering. In Noorwegen scharen fans zich achter een manifest dat stipuleert dat clubs zich niet mogen inlaten met sportswashing. Ze mogen geen sponsoring aanvaarden uit Qatar, Saudi-Arabië of de Verenigde Arabische Emiraten, noch er trainingskampen houden. Tromsø gooit de knuppel in het hoenderhoek. In een statement beklaagt de club zich over ‘corruptie en moderne slavernij in Qatar’ en roept ze de Noorse bond op om het WK te boycotten. Een half dozijn andere eersteklassers volgt. Voor de interland tegen Gibraltar verschijnen Erling Haaland en zijn kompanen op het veld met ‘Mensenrechten – op en naast het veld’ op hun truitjes. Ook de Belgen laten van zich horen. Voor de match tegen Wit-Rusland pakken ze uit met de boodschap ‘ football supports change‘.

Terwijl de Rode Duivels doorgaans erg begaan zijn met sociale thema’s – denk maar aan het knietje voor Black Lives Matter – vinden veel volgers die boodschap lauwtjes. Anderzijds: belet de grote verwevenheid tussen voetbal en de Golfstaten niet sowieso een forsere reactie? Toby Alderweireld, die niet wil reageren op onze vragen, maakt nadien de overstap naar Qatar. En Kevin De Bruyne speelt voor een club gesponsord door een land, de Verenigde Arabische Emiraten, dat het zo mogelijk nog minder nauw neemt met de mensenrechten dan Qatar.

Intussen spekt Qatar Airways de kas van de FIFA en sponsort Besix (zie kader) de Rode Duivels. Die ontkennen dat hun partnerschap een rol speelt in het (gebrek aan) Belgisch activisme. ‘Uiteraard stuurden wij hen niet’, zegt Besixwoordvoerder Celine Verloigne. ‘Als partner hebben wij die macht zelfs niet.’ Hedeli Sassi, manager maatschappelijk verantwoord ondernemen bij de KBVB, bevestigt. ‘Een geheime agenda hebben wij niet. Was dat statement dan zo lauw? Wij moesten de spelers in ieder geval niet overtuigen, wat in andere landen misschien wel zo was.’

Ook de Noren eten de soep niet zo heet als ze geserveerd wordt. Tijdens een algemene vergadering in juni 2021 stemt een meerderheid van de clubs tegen een boycot.

Druk uitoefenen

Niettemin lijkt een boycot ondenkbaar. Ook de Belgische voetbalbond verkiest de fluwelen handschoen. Het erkent dat Qatar stappen zet – mede dankzij de hefboom voor verandering genaamd voetbal – maar wil druk blijven uitoefenen op het land. In dat opzicht schuift de KBVB in augustus 2021 met mensenrechtenorganisaties en vakbonden aan de tafel in een informatie- en overlegplatform over Qatar. ‘We merkten dat er wat bewoog in Scandinavië en benaderden Peter Bossaert, die meteen openstond voor een samenwerking’, zegt De Vlaminck van ABVV-Bouw, dat mee zetelt. ‘België is nummer één op de FIFA-rangschikking en moet dus meer doen dan andere landen.’

Daarover zei Bossaert, algemeen directeur van de KBVB, eerder: ‘Het WK kan geen feest worden als wij de ogen sluiten voor de arbeidsomstandigheden in de aanloop naar het toernooi.’ Waarom nu pas? Sassi: ‘Ook binnen de bond is er veel veranderd. Bossaert is echt begaan met sociale thema’s. Toen er bij het begin van de huidige kwalificatiecampagne meer aandacht kwam voor Qatar, leek de tijd rijp.’ Bossaert plant een bezoek aan Qatar en overlegde ook al met de ambassadeur aldaar.

De Vlaminck is opgetogen over die stappen. ‘Iedereen weet dat de toewijzing van het WK aan Qatar een vergissing was. Op een bepaald moment werd er langs alle kanten opgeroepen tot een boycot. Ook de politiek sprong op de kar. Als vakbond hebben we toen gezegd: dat doen we niet. Een boycot moest tien jaar geleden gebeurd zijn, niet nu de stadions er staan. Dat WK zal daar gespeeld worden. We vinden het nuttiger om de bond zijn rol te laten spelen binnen de FIFA. Als de KBVB op zoek gaat naar hotels en trainingsfaciliteiten, kunnen zij in de contracten afspraken rond respect voor de werknemers opnemen.’ Het WK mag geen eindpunt worden. Hoewel het cement van de stadions stilaan droogt, blijven er ook nadien veiligheidsagenten, hotelmedewerkers en schoonmaakpersoneel aan het werk. BWI werkt aan de oprichting van een migrant centre in Qatar, een soort vakbond light waar arbeiders met hun grieven terecht kunnen. ‘Via de FIFA proberen we dat erdoor te drukken’, zegt De Vlaminck.

Ook de FIFA waarschuwt tegen een boycot. ‘Elke dood is een tragedie, dat erkennen we’, zei Infantino. ‘Maar bij de FIFA zijn we altijd voorstander geweest van dialoog. Het is de enige en beste manier om verandering te bewerkstelligen.’ Infantino’s geheugen laat hem in de steek: historisch houdt de FIFA voetbal en politiek liever gescheiden. Het ene heeft niets met het andere te maken, zo luidt het credo. Dat de FIFA een gewijzigde toekenningsprocedure invoert, waarin mensenrechten en milieu-impact gewicht krijgen, bewijst dat de druk heeft gewerkt. Misschien wordt dat wel het grootste nalatenschap van het WK in Qatar – dat er nooit nog een toernooi komt in een land dat een loopje neemt met de menselijke waardigheid.

Belgische WK-stadions in Qatar

In alle heisa rond het WK in Qatar werkte een Belgisch bouwbedrijf, Besix, aan twee WK-stadions. Het bouwde het 40.000 zitjes tellende Al Janoubstadion en renoveerde het Khalifastadion, goed voor 45.000 zitjes. In de discussie rond mensenrechten voor migrantenarbeiders profileert Besix zich als een voortrekker. In 2017 engageerde de onderneming, die al sinds 1965 in het Midden-Oosten actief is, zich formeel om het welzijn van haar 8000 werknemers in de regio te garanderen. Dat uit zich in gezonde werktijden, vrije dagen, leefbare woonkampen en duidelijke contracten met aandacht voor de mens. Meer dan 35 procent van de werknemers werkt al meer dan tien jaar voor Besix.

‘Instanties als Amnesty International en BWI beschouwen ons als een van de voorbeelden in de regio’, zegt woordvoerder Celine Verloigne. ‘Wij hanteren hoge standaarden, zowel voor onze eigen arbeiders als die van onze onderaannemers. Die worden gecontroleerd door vakbond BWI en de Qatarese overheid.’

Tijdens de bouw van de twee ‘Belgische’ WK-stadions stierven drie arbeiders. ‘Elk overlijden is betreurenswaardig, maar het betrof telkens een tragisch ongeval’, aldus Verloigne. ‘Op elke werf zijn er mensen met kennis van EHBO aanwezig en bij een ongeval schakelen we telkens de autoriteiten in. Een onderzoek naar de oorzaak moet dan duidelijk maken of er sprake was van nalatigheid.’ Besix merkt dat de Qatarese overheid zijn vereisten aanscherpt. ‘Dat is het voordeel van de commotie: het helpt écht om de omstandigheden te verbeteren. Sindsdien is Qatar veel aandachtiger en hecht het meer belang aan strenge voorwaarden.’