Sam Kunti, onze man op het WK: ‘De pr-oorlog van Qatar heeft gewerkt’

De toewijzing van het WK aan Qatar was zeer omstreden, maar sindsdien heeft het land veel vooruitgang geboekt. Dat wordt ons toch verteld. Maar is het wel zo? Gesprek met journalist Sam Kunti, die al meerdere keren in de Golfstaat was en er praatte met Qatari en gastarbeiders.

‘Toen op 2 december 2010 de WK’s van 2018 en 2022 toegewezen werden, was ik nog student. Ik had destijds de bus naar Zürich (waar het hoofdkwartier van de FIFA zich bevindt, nvdr) genomen. Buiten, aan de rode loper, grapte Barney Ronay, een journalist van The Guardian, vooraf nog: wat als die WK’s aan Rusland en Qatar gegeven worden? Een paar uur later toverde Sepp Blatter de namen van die twee landen uit de enveloppe. Consternatie en verbazing in de zaal. Aangezien de Engelsen zich zwaar bekocht voelden, lag de focus vooral op Rusland. Vladimir Poetin is toen in extremis vanuit Moskou overgevlogen om een persconferentie te geven. Dat ook Qatar een WK toegewezen had gekregen, was toen veeleer nog een fait divers, een curiositeit.

‘De voornaamste aandachtspunten waren het klimaat en de mogelijke banden van Qatar met het internationaal terrorisme, maar in eerste instantie werd helemaal niet over mensenrechten of arbeidsomstandigheden gesproken. Die bal is pas begonnen te rollen toen The Guardian in 2013 met een eerste artikel over het onderwerp naar buiten kwam. Vanaf dan ging de publieke opinie zich concentreren op de schending van de mensenrechten.’

Oekraïense supporter

‘In januari 2015 ben ik een eerste keer in Qatar geweest om het WK handbal te verslaan en om de trainingskampen van Ajax, Bayern, Schalke en Eupen bij te wonen. Al die ploegen waren daar op uitnodiging van Aspire en alle kosten werd door de Qatari betaald. De stadions voor het WK handbal waren gebouwd in de buitenwijken van Doha en in Lusail, voor een zeer kort gebruik. De ploeg van Qatar bestond bijna volledig uit genaturaliseerde spelers, maar het meest frappante van dat WK waren de fake supporters. De Qatari hadden 60 à 70 Spaanstalige fans ingehuurd. Contact met de Qatari zelf was zeer moeilijk. Je zag hen wel in de vipruimtes, de skyboxen of in The Pearl (een luxueuze buitenwijk op een kunstmatig eiland voor de kust van Doha, nvdr), maar met hen spreken bleek bijna niet mogelijk. Dat is opmerkelijk, omdat het land er prat op gaat het allereerste WK voetbal in de Arabische wereld te organiseren. Toen al, in 2015, vond ik Qatar dus al vrij dystopisch (een dystopie is een samenleving met louter akelige kenmerken, nvdr).

‘Toen ik eind maart van dit jaar in Qatar was voor onder meer de vriendschappelijke wedstrijd Qatar-Slovenië (0-0, nvdr), zag ik ook weer fake fans. In het vrij lege stadion had je een blok van een 100 à 200 supporters, volledig uitgedost in de kleuren van Qatar, die non-stop zongen. Negentig minuten lang. Tijdens de rust probeerde ik hen te benaderen, maar er stonden veiligheidsagenten rond hen. Ik mocht geen vragen stellen. Het straffe was dat de organisatoren op dat moment keelpastilles aan het uitdelen waren aan die ingehuurde supporters zodat ze voort konden zingen in de tweede helft. Een van de liedjes die ze brachten, was ‘Bella Ciao’. Om maar te zeggen: absurder wordt het niet.

‘Achteraf kwam ik te weten dat zij elk 25 euro hadden gekregen voor de hele avond. Tussen die fans zat trouwens een Oekraïner die twee weken eerder naar Doha gevlucht was. Een Oekraïner die supportert voor Qatar en Strepsils neemt tijdens de rust!’

Familie Al Thani

‘Je hebt eigenlijk drie parallelle maatschappijen in Qatar: de 300.000 à 330.000 Qatari, een paar honderdduizenden buitenlandse expats en de ongeveer twee miljoen gastarbeiders. Onze focus ligt vooral op die laatste bevolkingsgroep, maar eigenlijk weten we zeer weinig over de échte Qatari. Vroeger waren het nomadische stammen, maar ook vandaag leiden ze een vrij teruggetrokken bestaan. Met het WK voetbal hebben ze natuurlijk wel de spotlights op zichzelf gezet. Dat zorgt voor veel maatschappelijke problemen en spanningen. We hebben het vertekende beeld dat alle Qatari rijk zijn, maar het is vooral de heersende familie Al Thani die de macht in handen heeft.

‘In 2021 was ik in Qatar voor de FIFA Arab Cup, een warming-upevent voor het WK. Daar woonde ik de wedstrijd van Qatar tegen de Verenigde Arabische Emiraten bij (kwartfinale, 5-0 voor Qatar, nvdr). Voor het eerst zag ik 30.000 Qatari, tien procent van die bevolkingsgroep dus, samen in één stadion. Ik heb een aantal mensen aangesproken, maar verder dan wat smalltalk kwam ik niet. Zo was er bijvoorbeeld een man van 25 à 30 jaar die perfect Engels sprak en zichzelf voorstelde als social media influencer, wat achteraf bekeken ook klopte. Hij zou me contacteren om een koffie te gaan drinken, maar ik heb nooit meer iets van hem vernomen. Op zijn sociale media etaleerde hij een zeer luxueuze levensstijl. Sommige Qatari hebben er geen probleem mee om de westerse manier van leven te kopiëren. Dat is vrij ironisch, aangezien zij vaak veel kritiek hebben op het Westen.

‘En dan zijn er de twee miljoen gastarbeiders. Twee à drie procent van hen bouwde de WK-stadions. Hun arbeidsomstandigheden zijn inderdaad verbeterd onder druk van de internationale media en van Human Rights Watch. Wat die arbeiders betreft kan het Supreme Committee (het organiserend comité, nvdr) zich geen misstap meer veroorloven. Dat ook de FIFA de nodige druk uitgeoefend zou hebben, betwijfel ik ten zeerste.

‘Maar 97 à 98 procent van de gastarbeiders werkt nog altijd binnen het kafalasysteem. Kafala is Arabisch voor voogdij en geeft een werkgever onevenredig veel macht over de arbeids- en immigratiestatus van zijn werknemer. Veel van die gastarbeiders werken in de service-industrie: hotels, veiligheid, metro’s, transport…

‘In 2017 werd kafala – in samenwerking met de internationale arbeidsinspectie – afgeschaft op papier, maar de uitvoering en de handhaving ervan zijn nagenoeg onbestaande. Zaken als inbeslagname van het paspoort, loonroof, achterstallig loon, gebrek aan ziekteverzekering of ellendig lange werkuren zijn er nog allemaal. De enige vooruitgang die echt tastbaar is en doorgaans gerespecteerd wordt, is de invoering van het minimumloon. Nu, in een stad als Doha, waar de prijzen vergelijkbaar zijn met Zürich en Oslo, is een minimumloon van zo’n 250 euro uiteraard niet toereikend.

‘Er is weinig politieke wil om het kafalasysteem te veranderen. In de meeste grote bedrijven van het land staan namelijk leden van de familie Al Thani aan het roer. De Al Thani’s willen gewoon dat hun business draait en of dat op de rug van duizenden gastarbeiders gebeurt, interesseert hen niet.

‘Wanneer men spreekt over vooruitgang, moet men erbij vertellen dat de lat wel heel erg laag lag. Van een systeem van moderne slavernij op industriële schaal ben je nu geëvolueerd naar dwangarbeid. Een paspoort afnemen is een onderdeel van dwangarbeid.’

Longontsteking op het werk

‘Ik geef graag drie voorbeelden van die zeer beperkte vooruitgang. Eén: na de wedstrijd Qatar-Slovenië eind maart sprak ik een paar schoonmakers aan. Er is een obsessie met properheid in Qatar. Alles wordt er tien keer gepoetst. Ze vertelden allemaal hetzelfde verhaal: het minimumloon werd gerespecteerd, maar de arbeidsomstandigheden waren slecht en hun paspoort was in beslag genomen. Zes maanden voor aanvang van het WK is er dus nog steeds dwangarbeid aan een WK-stadion.

‘Twee: een gebrek aan ziekteverzekering. In principe zijn alle werkgevers wettelijk verplicht om hun werknemers een zogeheten Hamad Health Card te overhandigen, die toegang geeft tot het publieke gezondheidssysteem. Dat kost 25 euro per jaar. Die wettelijke verplichting werd nooit gerespecteerd. Tijdens de Arab Cup ging ik naar de industrial zone op tien minuten van het Khalifa International Stadium, een van de WK-stadions. In die zone wonen ongeveer 250.000 gastarbeiders, vooral uit India en Bangladesh maar ook uit Afrikaanse landen. Ik sprak er met een Keniaan, die nooit zo’n health card had gekregen. Hij was aan het einde van zijn latijn. Hij werkte zeven dagen op zeven, twaalf uur per dag en kreeg nooit een dag verlof. En hij was niet de enige – dat is courant. Op een gegeven moment kreeg hij een longontsteking, maar zijn werkgever weigerde om hem naar het ziekenhuis te laten gaan. Uiteindelijk is hij bijna in elkaar gestuikt en is hij toch naar het hospitaal afgevoerd. De dokters hebben hem verplicht om een week in het ziekenhuis te blijven. Anders, zo zegden ze, zou hij gestorven zijn. Hij vertelde me, en dat vond ik toch een hallucinante quote: ‘Mijn beste tijd in Qatar was in het ziekenhuis.’

‘Ik ben daarna zijn accomodation – zoals men het altijd noemt – gaan bekijken. Je kunt dat nog het best vergelijken met een studentenblok, maar dan in zeer slechte staat. Ze zitten daar met zes tot acht op een kamertje. De toiletten zijn er verschrikkelijk. Die omstandigheden zijn schrijnend. Ze worden daar altijd opgepikt en terug afgezet met een busje. Er is vaak ook bewaking, zodat er geen pottenkijkers naar binnen kunnen. In die industrial zone zijn er wel winkels. Een cola kost er een halve euro, terwijl een kwartiertje verderop aan het Khalifa Stadium diezelfde cola acht à tien euro kost.

‘Derde voorbeeld: het No Objection Certificate (NOC) is een attest waarin een werkgever verklaart dat zijn werknemer bij een andere werkgever aan de slag mag gaan. Het attest is inmiddels afgeschaft, maar het gebruik blijft in voege. Zo verhindert een onderaannemer in het teamhotel van een groot WK-land zijn werknemers om naar een nieuwe, beter betalende werkgever te gaan. Stel dat je als gastarbeider de kans krijgt op een betere baan, dan kan je werkgever je toch tegenhouden, zelfs op illegale wijze. Het teamhotel waarover ik spreek, is een luxeresort. Een van mijn bronnen is daar bewakingsagent. Hij moet er twaalf uur per dag rechtstaan en de deur openen voor bekende voetballers, maar hij heeft tegelijkertijd moeite om van zijn werkgever een flesje water te krijgen.’

Public relations

‘Het Supreme Committee in Qatar beschikt over een vrij groot communicatieteam om de wereld te doen geloven dat er veel vooruitgang is geboekt. Zo krijgt David Beckham naar verluidt 150 miljoen pond om als ambassadeur op te treden. Ook andere vedetten staan op de payroll van Qatar: Xavi, Samuel Eto’o, Tim Cahill…

‘Tal van internationale instellingen, zoals Human Rights Watch, pleiten voor een compensatiefonds voor de gastarbeiders. Die oproep voor herstelbetalingen kwam er in de lente. Men stelt een fonds voor ter waarde van 440 miljoen dollar, het equivalent van het prijzengeld op het WK. Maar in de voetbalwereld is er een grote terughoudendheid, een desinteresse zelfs. En dat hoeft niet te verbazen. Gianni Infantino zei recent op een conferentie dat arbeiders ‘trots halen uit hun werk’ in Qatar en Patrice Motsepe, de voorzitter van de CAF (Afrikaanse voetbalbond, nvdr), stelde dat duizenden mensen in Qatar ‘het voorrecht en de opwinding van werkgelegenheid’ hebben en dat ze geld naar huis kunnen sturen door stadions en hotels te bouwen.

‘Als het leiderschap dergelijke uitspraken doet, is het niet verwonderlijk dat de lokale voetbalbonden niet staan te springen voor het compensatiefonds. Lise Klaveness, de vrouwelijke voorzitter van de Noorse voetbalbond, heeft zich wel uitdrukkelijk uitgesproken vóór dat fonds. De Duitse en Franse voetbalbond betuigden eveneens hun steun, maar redelijk schoorvoetend. Roberto Martínez neemt het standpunt van de KBVB over en zegt zich te engageren met de instellingen ter plaatse, de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO), Amnesty International en het Supreme Committee. Toen ik aan Martínez vroeg waarom hij zelf eens niet ging kijken in zo’n werkkamp in Doha om er met de mensen te spreken, was zijn antwoord: ‘That’s not for football to do. ‘

‘Aan zo’n reactie merk je dat de pr-oorlog die Qatar voert, werkt. De voetbalwereld verwijst graag naar instellingen als de Internationale Arbeidsorganisatie om die issues aan te pakken. Het probleem met de IAO is dat hun afdeling in Doha voor een groot deel wordt gefinancierd door… Qatar zelf.

‘In die pr-oorlog zet het land trouwens ook academici in, die in Doha voor westerse universiteiten werken. Vaak nemen ze klakkeloos de standpunten van Qatar over. Op de ‘Play the game’-conferentie eerder dit jaar in Denemarken stelden enkele academici zelfs dat journalisten westerse racisten waren. Dat is vrij ironisch als je weet dat de Qatari zichzelf in hun eigen maatschappij boven de expats en de gastarbeiders zetten. Ze behandelen die laatsten eigenlijk als tweederangsmensen: een buitenlander kan immers nooit de Qatarese nationaliteit verwerven. Zo sprak ik met een Pakistaan die een kleine garage runt in Doha. Hij is al de derde generatie, na zijn grootvader en vader, maar zijn kinderen hebben geen enkel uitzicht op het verwerven van de Qatarese nationaliteit en de daarbij horende rechten.

‘De laatste maanden in aanloop naar het WK is het discours van het Supreme Committee assertiever en agressiever geworden. Degenen die Qatar bekritiseren wegens de mensenrechtenschendingen en de erbarmelijke arbeidsomstandigheden van de gastarbeiders, worden weggezet als ‘slecht geïnformeerd’, als zouden ze fake news brengen. Dat is een gevaarlijke evolutie.’

Sam Kunti is op het WK in Qatar onze man ter plaatse. Volg zijn avonturen en de rest van het WK op www.sportmagazine.be