Qatar 2022: de wereldbeker van de schaamte?

De Rode Duivels zijn begonnen aan hun kwalificatiecampagne voor het WK 2022 in Qatar. De controverse rond dat toernooi neemt hand over hand toe. Een stand van zaken.

Dinsdag 10 maart 2021: op de officiële Twitterpagina van het Spaanse nationale elftal staat te lezen dat Spanje zijn WK-kwalificatiecampagne zal aftrappen ’tegen Griekenland, Georgië en territorium Kosovo’. Bovendien zou het thuisland de Kosovaarse vlag niet uithangen en het volkslied niet afspelen. Dat schiet bij de Kosovaren in het verkeerde keelgat, zij kondigen aan dat ze in dat geval de wedstrijd zullen staken. Spanje erkent de onafhankelijkheid van Kosovo niet omdat het zo de deur op een kier zou zetten voor de Catalaanse separatisten. Beide voetbalbonden lossen het probleem uiteindelijk snel op, maar deze kleine anekdote toont nog maar eens aan dat sport en politiek onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

Dat vinden ze ook bij Tromsø IL. Een maand geleden was de Noorse voetbalclub het eerste professionele voetbalteam dat openlijk verklaarde het WK 2022 in Qatar te willen boycotten. Dat deed ze naar aanleiding van het onderzoek van The Guardian waaruit blijkt dat minstens 6500 migrantarbeiders zijn gestorven sinds 2010. In die periode lanceerde de Golfstaat gigantische bouwprojecten in voorbereiding van het wereldkampioenschap eind volgend jaar .

De Noorse voetbalbond, een democratische instelling waar ook de clubs deel van uitmaken, stemt straks misschien voor een boycot van het WK. Komt die er, dan zal de nationale ploeg, mocht ze zich kwalificeren, niet afzakken naar het Midden-Oosten. ‘Een nobele actie, maar dit heeft weinig betekenis als het niet collectief gedragen is. Hier ligt niemand van wakker’, vindt KAA Gent- en voormalig Pro Leaguevoorzitter Ivan De Witte.

Tom Høgli, de Noorse ex-speler van Club Brugge die nu bij Tromsø verantwoordelijk is voor ‘samenleving en duurzaamheid’, legde in het Amerikaanse onlinemedium The Athletic uit waarom zijn ploeg dit doet: ‘De voetbalwereld heeft normen en waarden nodig. De FIFA moet ethische standaarden bepalen. Wij trekken hier een lijn en vinden dat het tijd is voor de volgende stap.’

Kafalasysteem

Al sinds de toewijzing van dit wereldkampioenschap in 2010 zorgt de Qatarese organisatie voor controverse. De absolute topfavoriet om het WK 2022 te organiseren waren de Verenigde Staten, maar toen FIFA-voorzitter Sepp Blatter destijds het naamkaartje van Qatar uit de enveloppe haalde, was de wereld geschokt.

‘De keuze voor Qatar is economisch. De sport is de grote verliezer’, reageerde toenmalig bondscoach Marc Wilmots. Blatter verdedigde de keuze voor Qatar met de stelling dat een FIFA-toernooi nooit eerder in het Midden-Oosten plaatsvond.

Er waren onmiddellijk vermoedens van corruptie, die later ook werden bevestigd. Onderzoek wees uit de FIFA-commissarissen waren omgekocht om niet alleen voor Qatar 2022 te stemmen, maar ook voor Rusland 2018. Nooit werd echter overwogen om de WK-organisatie van die landen af te nemen. Ook niet toen in 2013 de eerste rapporten verschenen over de abominabele werkomstandigheden van de gastarbeiders die aan de infrastructuur in Qatar werkten.

Voor deze wereldbeker werden niet enkel acht spectaculaire stadions gebouwd, maar moest het land ook een gloednieuw transportnetwerk aanleggen en tal van hotels uit de grond stampen om de supporters van overal ter wereld te kunnen opvangen. Dat Qatar daarbij, zoals wel in meer Arabische landen gebruikelijk is, het zogenaamde Kafalasysteem hanteert, doet in het Westen ook heel wat wenkbrauwen fronsen.

Vrij vertaald betekent Kafala ‘sponsorschap’. In de praktijk komt het erop neer dat arbeidsmigranten uit Afrikaanse en Aziatische landen in Qatar een sponsor krijgen toegewezen. Die sponsors zijn vaak bouwbedrijven die de arbeiders dan behandelen als moderne lijfeigenen die bijzonder weinig rechten hebben. In ruil voor een klein loon en een slaapplek leveren de werknemers, op zoek naar een beter leven, de gevraagde handenarbeid. Daarbij kunnen ze niet van job veranderen, tenzij het bedrijf dit toestaat, én is het verboden om het land te verlaten.

Het resultaat is dat die werknemers in erbarmelijke arbeiderskampen leven, tijdens hittegolven minstens tien uur per dag werken en hun beperkte verloning vaak te laat of niet uitbetaald krijgen. ‘Het is de wereldbeker van de schaamte’, vindt de mensenrechtenorganisatie Amnesty International.

Peter Bossaert, CEO van de Belgische voetbalbond, reageert bij Sport/Voetbalmagazine: ‘De volledige verkiezing liep al fout in 2010, maar een boycot is niet wenselijk want dan worden de arbeiders wellicht teruggestuurd naar huis, waar ze nog minder verdienen.’

Het Kafalaconcept is in september vorig jaar via een nieuwe arbeidswetgeving afgezwakt en het minimumloon is verhoogd naar 400 euro per maand, wat nog steeds bitter weinig is naar Qatarese normen. Werknemers hebben ook niet langer toestemming nodig van hun baas om van job te veranderen en er zijn nu minimumvereisten voor accommodaties en voeding. Nu die wet er is, moet die ook worden nageleefd, maar daar knelt het schoentje nog vaak. ‘De FIFA is onze partner en wij verwachten dat ze druk uitoefent op het regime en daar met ons over communiceert’, legt de bonds-CEO uit.

De humanitaire problemen in het land gaan echter verder dan dat. De Qatarese wetgeving schendt de mensenrechten voor de LGBTQIA+-gemeenschap en behandelt vrouwen niet op dezelfde voet als mannen. Homoseksualiteit is er illegaal, wat maakt dat zij niet beschermd worden bij discriminatie. ‘Het wordt een grenzeloos evenement, maar homo’s verbergen hun seksuele activiteit best’, zei Sepp Blatter nog in 2010.

Na de WK-finale voor clubs in februari weigerde de Qatarese sjeik Joaan bin Hamad bin Khalifa Al Thani de vrouwelijke scheidsrechters Edina Alves Batista en Neuza Back te begroeten, terwijl hij even daarvoor de mannelijke arbiters nog trakteerde op een coronaproof ‘vuistje’. ‘Momenteel gaat alle aandacht naar de gastarbeiders, maar we willen het WK als hefboom gebruiken om hervormingen voor alle discriminatievormen te realiseren’, zegt Bossaert.

Meer activisme

Sinds het recente rapport van The Guardian gaan er steeds meer stemmen op om het WK te boycotten. Naast Tromsø IL vragen nog zes andere Noorse clubs een boycot, waarvan twee benadrukken om sportswashing via sponsoring of trainingskampen te vermijden. Nochtans vinden verschillende mensenrechtenorganisaties dat het WK moet doorgaan zodat de arbeiders niet nog meer worden geslachtofferd.

Vlaams minister van Sport Ben Weyts vindt een boycot ook geen goed idee: ‘Qatar was tien jaar geleden hetzelfde land als nu. Als het mag kandideren, moeten we ons nu niet afvragen of we moeten gaan. Sport is een katalysator van veel goeds: laat ons dit gebruiken om inbreuken tegen fundamentele mensenrechten aan te klagen.’ Ivan De Witte treedt dit bij: ‘Het probleem ligt eigenlijk al bij de toewijzing.’

De kwestie is alleszins een debat waard, wat in Nederland al heviger woedt dan hier. Het Nederlandse grasbedrijf Hendriks Graszoden besloot om geen velden te leveren in Qatar en de lijsttrekkers van de ChristenUnie en D66 willen ook een boycot. Het thema werd bij onze noorderburen al in diverse praatprogramma’s aangekaart en het magazine Voetbal International maakte er een coververhaal van. Bij ons bleef het, op een korte passage in Extra Time na, relatief stil.

Toen dit blad twee weken geleden om een reactie vroeg bij de KBVB, lichtte de voetbalbond ons in dat het de week erna een communiqué zou versturen. Peter Bossaert daarover: ‘Het klopt dat er in Nederland meer activisme is. Met dit bericht zal de aandacht verhogen, maar een statement van de voetbalbond mag het debat niet sluiten. Dit moet een continu proces zijn.’

Luidere stem

Qatar 2022 is lang niet het eerste controversiële sportevenement. In het recente verleden werden arbeidsmigranten ingezet voor de Olympische Spelen in Peking, werd alle kritiek gecensureerd en zijn volledige wijken gesloopt voor olympische infrastructuur. Of neem het WK 2010 in Zuid-Afrika: toen werd de armste bevolking uit het straatbeeld gehaald en in ’tijdelijke relocatiezones’ geplaatst.

Nog recenter vonden in Qatar zelf onder meer het WK wielrennen en het WK atletiek plaats. ‘Daar kraaide geen haan naar’, zegt Bossaert. ‘Er blijven ook buitenlandse handelsmissies naartoe gaan.’ Toch is dit toernooi anders. Nog nooit klonk de tegenbeweging en de schreeuw om verandering zo luid. De internationale druk wordt steeds meer opgevoerd.

Mogen we van een voetbalbond met een diversiteitsraad en een nationale kamer voor discriminatie en racisme niet meer actie verwachten? Als steunbetuiging voor de internationale Black Lives Matter-beweging gingen onze Rode Duivels knielen. Wat doen ze in Qatar? ‘Tijdens dit trainingskamp gaan we de spelers informeren en dan kunnen we het gesprek beginnen. Wij moeten de kracht van het voetbal gebruiken om verbeteringen mogelijk te maken’, benadrukt de CEO.

Maar, zoals Bossaert herhaalt, is het systeem van internationale druk belangrijk. ‘Ik wil absoluut niks goedpraten, maar Qatar is het enige land in de Golfregio waar hervormingen zijn doorgevoerd, dus het werkt.’ Momenteel voert de KBVB actief gesprekken met enkele westerse voetballanden, waaronder Nederland, om te bekijken hoe ze zich in de aanloop naar en tijdens het toernooi kunnen laten horen. ‘Zo klinkt onze stem luider.’

In de bid procedure is ook een mensenrechtenparagraaf toegevoegd die voor elk land anders interpreteerbaar is. ‘De mensenrechten móéten gerespecteerd worden, maar de FIFA is qua werking vergelijkbaar met de Verenigde Naties, dus kunnen we niet alles vanuit een westers standpunt zien’, verklaart Bossaert.

Zelf wil hij een ecologische en duurzaamheidsparagraaf toevoegen: ‘We moeten geen stadions bouwen om ze af te breken of leeg te laten. Dit heeft niet enkel voor die maand een impact op onze aarde, maar ook daarna. In onze kandidatuur met Nederland en Duitsland voor het WK voor vrouwen in 2027 willen we tonen dat dit mogelijk is. Misschien kunnen we die ervaring in een latere fase gebruiken om voor het wereldkampioenschap voor mannen te gaan.’